Της Άννας Παχή
Γνώρισα τη Σίσσυ Παπαθανασίου με αφορμή τη συνέντευξη για το έργο «Φιλοκτήτης», του Γιάννη Ρίτσου που ανέβηκε φέτος σε σκηνοθεσία δική της. Ανανεώσαμε το ραντεβού μας για να μιλήσουμε για το «Θεατρικά Αναλόγια», το φεστιβάλ που παρουσιάζεται στο «Θέατρο Τέχνης – Σκηνή Φρυνίχου» και φέρνει νέα ελληνικά έργα – και όχι μόνο – μπροστά στο κοινό. Η συζήτηση αυτή δεν έγινε ποτέ. Η Σίσσυ Παπαθανασίου με σύστησε στον Jacques Bouchard, καθηγητή της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Διευθυντής του Κέντρου Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μόντρεαλ που μου μίλησε για τον πρώιμο νεοελληνικό Διαφωτισμό (ναι, υπάρχει!). Με τις ευχαριστίες μου στη σκηνοθέτιδα, σας προσκαλώ να διαβάσετε μια ιστορία σαν παραμύθι, όπως μου τη διηγήθηκε ένας λόγιος που αγαπά και ερευνά την ελληνική γλώσσα και ιστορία.
«Ήρθα στην Ελλάδα για το διδακτορικό μου, το 1965. Γνώρισα τον Κ.Θ. Δημαρά, τον μεγάλο αυτόν ερευνητή του Διαφωτισμού, είχα την τιμή να είμαι φίλος του. Τότε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας υπήρχαν υφηγητές, αλλά όχι καθηγητές. Ποιος τολμούσε να υποβάλλει επί χούντας και να δεσμευτεί με αυτήν… Ο Δημαράς τηλεφώνησε στο Λίνο Πολίτη και συνέχισα στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, με το Γεώργιο Σαββίδη. Είχα την τύχη να γνωρίσω την αφρόκρεμα των Ελλήνων. Το Θεοτοκά, το Σεφέρη και πολλούς άλλους. Ο Δημαράς μου έχει πει τούτο: «Ο καθένας φτιάχνει την τύχη του». Τελείωσα τις σπουδές μου πέντε χρόνια αργότερα, και καθώς έπρεπε να επιστρέψω στο Μόντρεαλ, τον ρώτησα αν υπήρχε κάτι με το οποίο θα μπορούσα να ασχοληθώ μακριά από την Ελλάδα και τις πηγές. Μου απάντησε πως υπήρχε ένα desideratum (ζητούμενο) : Θα μπορούσα ίσως να μεταφράσω, καθώς γνώριζα αρχαία ελληνικά, το «Φιλοθέου Πάρεργα» του Νικόλαου Μαυροκορδάτου. Το βιβλίο ήταν γραμμένο σε μια γλώσσα που παλιά λεγόταν grecques lingua literal, ελληνική λόγια γλώσσα. Ο όρος δε χρησιμοποιείται πια. Ο Νικόλαος, όπως και ο πατέρας του, Αλέξανδρος, έγραφαν σε αυτήν τη γλώσσα. Βάση της ήταν η ελληνιστική κοινή, μια γλώσσα που μπορεί να διαβαστεί από κάποιον με στοιχειώδη γνώση των αρχαίων ελληνικών. Μου έδωσε ένα μικροφίλμ από την πρώτη έκδοση της Βιέννης, του 1800. Πίσω στο Μόντρεαλ, αντιλαμβάνομαι πως το κείμενο έχει κενά, συχνά ολόκληρες αράδες. Χρειάστηκα δεκαπέντε χρόνια για να ανακαλύψω όλα τα αρχικά χειρόγραφα.
Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος γεννήθηκε το 1680 στην Πόλη κι ο πατέρας του ήταν Μέγας Δραγουμάνος. Σαν παιδί δεν πήγε σχολείο, είχε δασκάλους στο σπίτι. Ο πατέρας του φρόντισε να μάθει πολλές ξένες γλώσσες προκειμένου να τον διαδεχτεί. Φαναριώτικη οικογένεια, το πεδίο δράσης τους ήταν έξω από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την πάμπτωχη τότε Ελλάδα. Η μητέρα του Νικόλαου καταγόταν από πριγκιπική γενιά της Ρουμανίας, που κατάφερνε εκείνη την εποχή, να διατηρεί τους θεσμούς της και να έχει μια κάποια ανεξαρτησία. Για αυτό ο Αλέξανδρος ήθελε να «κατακτήσει» εκείνους τους θρόνους.
Όταν ο πατέρας του απεβίωσε, ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος διορίστηκε το 1710 στη Μολδαβία και παρέμεινε εκεί έναν χρόνο. Ο Dimitri Kantemir (περίφημος μουσικολόγος) υπήρξε μέγας ανταγωνιστής του. Έπεισε το σουλτάνο Αχμέτ Γ’ να τον «βγάλει» από τη μέση καθώς, ήταν λόγιος, είχε μεγαλώσει σε ένα πολιτισμένο περιβάλλον, δε διέθετε όμως πολεμική εμπειρία. Έτσι, ο Νικόλαος μεταφέρθηκε ως όμηρος μαζί με την οικογένειά του στην Τρανσυλβανία. Πολύ πρόσφατα ανακάλυψα ένα δικό του γράμμα, στα λατινικά, προς τους Ιησουΐτες μοναχούς της Μονής Σιμπίου της Τρανσυλβανίας, όπου τους ευχαριστεί για τη φιλοξενία που του επέδειξαν. Αναφέρει ακόμη, πως τους στέλνει βιβλία γραμμένα στην lingua grecques literal. O Νικόλαος σπούδασε στη Ρώμη, πρωτεύουσα του καθολικισμού, σε ελληνικό μεν, καθολικό δε, σχολείο. Η οικογένεια είχε πάντα καλές σχέσεις με τους καθολικούς, όπως και με τους μουσουλμάνους εξάλλου. Όταν βρέθηκε όμηρος στην Τρανσυλβανία, ήταν φυσικό να παρουσιαστεί στους Ιησουΐτες μοναχούς. Ο θείος του, Θεοφάνης Μαυροκορδάτος ήταν επίσκοπος αλλά στους καταλόγους δίπλα στο όνομά του αναφέρεται ο χαρακτηρισμός «λατινίζων». Ανακάλυψα επίσης, πως όταν δημιουργήθηκε η Εκκλησία των Ουνιτών στην Τρανσυλβανία, ο Θεοφάνης πήγε εκεί. Οι Ουνίτες ήταν οι πρώτοι ορθόδοξοι που υπέγραψαν συμφωνία με το Βατικανό.
Επιστρέφοντας στον Νικόλαο, αποδείχτηκε πως λογόκρινε ο ίδιος το γραπτό του. Στην αρχή της ομηρίας του, καθώς δε γνώριζε αν θα ξανάπαιρνε το θρόνο του, εκφράζεται πολύ έντονα για ορισμένες εθνικές και θρησκευτικές ομάδες, αισθάνεται θυμό και αγανάκτηση. Αργότερα το ξανασκέφτεται και το τελικό κείμενο είναι απόλυτα «πολιτικά ορθό» για να μη δημιουργήσει αντιδράσεις.
Όταν τελείωσε ο πόλεμος, οι Ρουμάνοι υπέγραψαν συμφωνία με τους Αυστριακούς και ο Νικόλαος επέστρεψε στο θρόνο του, το 1719. Είναι σπάνια περίπτωση ανθρώπου με αυτό το αξίωμα που πέθανε στο κρεβάτι του το 1730. Συνήθως, όταν οι Οθωμανοί δεν ήταν ευχαριστημένοι με κάποιον, του έστελναν μια κορδέλα με την οποία τον προέτρεπαν σε αυτοκτονία. Ο Νικόλαος δεν είχε αυτήν την «τύχη».
Το «Φιλοθέου Πάρεργα» είναι το πρώτο νεοελληνικό φιλοσοφικό μυθιστόρημα, γράφτηκε μεταξύ του 1716 και του 1719. Περιέχει τα πιο απίθανα πράγματα για την εποχή, την «εποχή των τουλιπών». Αυτή η εποχή, στην ιστοριογραφία των Τούρκων, είναι μια καταπληκτική περίοδος, όπου σουλτάνος είναι ο Αχμέτ ο Γ’ και προσπαθεί να κάνει ένα άνευ προηγουμένου άνοιγμα προς τη Δύση. Τελειώνει με την εκδίωξη του σουλτάνου στα 1730 ενώ την ίδια χρονιά πεθαίνει και ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος.
Το βιβλίο έχει μεταφραστεί στα ρουμανικά και τα τούρκικα, ενώ μεταφράζεται από το Χατζόπουλο και στα νέα ελληνικά. Στην Τουρκία δε βγήκε ακόμη, λόγω των πρόσφατων γεγονότων. Σε πολλά σημεία ο Νικόλαος πλέκει το εγκώμιο των Οθωμανών, των λογίων, εκείνων που επιθυμούσαν τη μεταρρύθμιση και τη δυτική πορεία της αυτοκρατορίας. Ο Αχμέτ ο Γ ήταν επίσης ποιητής, ενώ πλήρωσε βοτανολόγους που βρήκαν περίπου χίλια είδη τουλιπών.. Πολλές φορές, ακόμη και στο σκοτάδι, εμφανίζεται ένα εκτυφλωτικό φως.
Ο Νικόλαος είναι λόγιος, αλληλογραφεί με ευρωπαίους, ανώτατους αξιωματούχους του Κλήρου. Διέθετε μια εξαιρετική βιβλιοθήκη από τον πατέρα του, ίδρυσε και άλλη μια ισάξια στο Βουκουρέστι. Ίδρυσε επίσης ένα εκπληκτικό μοναστήρι, το πιο όμορφο των Βαλκανίων. Δυστυχώς ο Τσαουσέσκου το ισοπέδωσε.
Θεωρώ ότι ο Νικόλαος αντιπροσωπεύει τον πρώιμο νεοελληνικό διαφωτισμό επειδή πρόκειται για άνθρωπο που δίνει σημασία στην κουλτούρα, στην εκμάθηση γλωσσών, στην έκδοση βιβλίων. Ο Νικόλαος πιστεύει – και ήταν σκάνδαλο αυτό για την εποχή του – ότι οι Οθωμανοί και οι Άραβες έχουν σοφούς που μπορούν να συγκριθούν με τους αρχαίους Έλληνες. Ήταν άνθρωπος με πρακτικό νου και δεν εντυπωσιαζόταν εύκολα, προσπαθούσε να έχει προσωπική γνώμη πάνω στα πράγματα.
Είναι προσωπική μου γνώμη ότι ο πρώιμος Διαφωτισμός ξεκινά το 1680, με το Νικόλαο. Δεν ήταν όλοι οι Φαναριώτες κλέφτες, ή συμφεροντολόγοι, όπως τείνουν να θεωρούνται. Απλώς πίστευαν ότι η Οθωμανική κυριαρχία θα κρατούσε για πάντα. Υποστήριξαν τον πολιτισμό και την Εκκλησία, έκαναν αγαθοεργίες. Ο Δημαράς έλεγε «γράφουμε για την περίοδο αυτή και ίσως γνωρίζουμε 5% για τα γεγονότα». Τώρα υπάρχει τμήμα Οθωμανικών Σπουδών και μελετούν τις πηγές, μαθαίνουμε πάρα πολλά που δεν γνωρίζαμε. Τα πράγματα δεν είναι μόνον μαύρα και δε διαφέρουν πολύ από τις σημερινές καταστάσεις».
Το Φεστιβάλ «Θεατρικό Αναλόγιο 2016» συνεχίζει τη δράση του στο «Θέατρο Τέχνης – Σκηνή Φρυνίχου». Περισσότερες πληροφορίες εδώ.