Της Άννας Παχή
Η κουβέντα με τη σκηνοθέτιδα Σίσσυ Παπαθανασίου ήταν εξόχως γοητευτική, όχι μόνο λόγω του πιάνου που έπαιζε και συνόδευε αρμονικά τα λόγια της, όχι μόνο για τον υπέροχο χώρο της συνέντευξης, το θέατρο Βρυσάκι, αλλά κυρίως, επειδή είναι γοητευτικός άνθρωπος η ίδια. Με λόγο που ρέει, μεστό, μίλησε στο iART για την παράσταση «Φιλοκτήτης» που θα παρουσιαστεί για λίγες μόνο εβδομάδες, σε σκηνοθεσία δική της.
«Φιλοκτήτης», στο θέατρο Βρυσάκι…
Είναι από τα πιο πολυσυζητημένα έργα του Γιάννη Ρίτσου. Ανήκει στη συλλογή «Τέταρτη Διάσταση» και θεωρείται ένα από τα πιο πολιτικά αλλά ταυτόχρονα, και από τα πιο προσωπικά κείμενα του ποιητή. Κατ’ εμέ, ο Φιλοκτήτης είναι το κατεξοχήν παράδειγμα πρόσληψης του μυθολογικού υλικού στη νεότερη εποχή. Ο Ρίτσος στηρίζεται στο μύθο του Φιλοκτήτη, όπως εμφανίζεται στον Όμηρο και στην τραγωδία, αντλεί το υλικό του, το μεταπλάθει και το φέρνει στο σήμερα. Ο Φιλοκτήτης γίνεται σύμβολο της πολιτικής διαμάχης. Είναι ο ήρωας που εγκαταλείπεται, που γίνεται παιχνίδι στα χέρια της εξουσίας.
Ο μύθος ήταν πάντα πολύ τραγικός. Ένας ήρωας, προδίδεται από όλους. Είναι εκείνος που κέρδισε τα όπλα του Ηρακλή με την αποφασιστικότητά του, επειδή τον βοήθησε να πεθάνει.
Ναι, άναψε τη φωτιά στην οποία ο Ηρακλής κάηκε. Ο Φιλοκτήτης έχει μάθει να αποφασίζει. Εδώ είναι ακριβώς το σημείο το οποίο έχει τεράστια συνεισφορά στη λογοτεχνική πορεία του μύθου. Ο Ρίτσος υπονοεί ότι ίσως ο Φιλοκτήτης να αποσύρθηκε ηθελημένα. Ίσως χρησιμοποίησε ακόμα και το «τσίμπημα», σαν ένα άλλοθι ώστε να μείνει στο νησί, να ξεφύγει από ό,τι γινόταν στο στρατόπεδο των Ελλήνων. Προβλέπει τι θα γίνει όσο πολιορκείται η Τροία, όσο κρατά ο πόλεμος. Τις λεηλασίες, τις έντονες διαμάχες… Δεν επιθυμεί να λάβει μέρος σε αυτό και αποσύρεται.
Ίσως το θεωρεί «άτιμο», ενώ ο ίδιος είναι ένας βαθιά έντιμος άνθρωπος, ένας ήρωας σχεδόν ιδανικός.
Πρόκειται για έναν από τους ήρωες – πολεμιστές της ελληνικής τραγωδίας. Ξεκινά με πολύ μεγάλη πίστη, φέροντας τα θαυματουργά όπλα του Ηρακλή και στη μέση της διαδρομής εγκαταλείπει. Κατά μια άλλη εκδοχή του μύθου, ο Φιλοκτήτης είναι αυτός που ζητά να σταματήσουν στο νησί ώστε να προσφερθεί θυσία στη θεά. Το ζητά για να έχει χρόνο να αποφασίσει; Για να δημιουργήσει εξόδους διαφυγής;
Δεν κάνει «εκπτώσεις», πάει πάντα μπροστά.
Ακριβώς. Δεν κάνει πίσω, ούτε στην τραγωδία ούτε και στο έργο του Ρίτσου. Προχωρά. Αποφασίζει να επιστρέψει στη μάχη. Πείθεται; Ήρθε η ώρα; Κουράστηκε; Πάντως, επιστρέφει. Δε στέλνει απλώς τα όπλα του, επιστρέφει σωματικά και ο ίδιος.
Ίσως σαν κάθαρση; Να ολοκληρώσει τη μοίρα του;
Πολύ πιθανόν να είναι έτσι. Έμεινε μόνος για μεγάλο χρονικό διάστημα στο οποίο δεν ξέρουμε τι έκανε, είναι άγνωστο σε μας. Τον έχουν αφήσει εκεί και δέκα χρόνια μετά επιστρέφουν να τον πάρουν. Εκείνοι που γυρίζουν είναι ο Οδυσσέας και ο Νεοπτόλεμος, ο νέος ήρωας, ακριβώς όπως κάποτε ήταν κι ο Φιλοκτήτης. Ο Νεοπτόλεμος εκπροσωπεί τη νιότη. Τον μεγάλωσε ο παππούς του, ο πατέρας της μητέρας του. Κι αυτός ξεκινά για την Τροία. Αναλαμβάνει να φέρει πίσω το Φιλοκτήτη ή αν εκείνος αρνηθεί, να πάρει οπωσδήποτε τα όπλα του. Τα καταφέρνει σε όλες τις εκδοχές του μύθου. Τον πείθει.
Ο Νεοπτόλεμος αναλαμβάνει μια πολύ δύσκολη αποστολή. Ίσως ήταν ένα ρίσκο αυτό.
Ο Νεοπτόλεμος είναι όπως είπαμε, ο νέος ήρωας. Η νιότη έχει πάντα την πίστη πως θα καταφέρει όλα. Βεβαίως, για να τον πάρει μαζί του ο Οδυσσέας και να τον αφήσει να μιλήσει, σημαίνει ότι διέθετε όντως ιδιαίτερα χαρίσματα. Στο έργο του Ρίτσου, ο Νεοπτόλεμος έχει πράγματι το χάρισμα της πειθούς. Ο λόγος του είναι ένα «κέντημα». Χρησιμοποιεί συγκεκριμένο τρόπο για να πείσει τον Φιλοκτήτη, ξέρει από που να πιαστεί και να προχωρήσει. Έχει απέναντι έναν άνδρα που αντιδρά και συμμετέχει όχι με το λόγο αλλά με το κορμί του. Κάθε αντίδραση, κάθε κίνηση του Φιλοκτήτη, επηρεάζει το Νεοπτόλεμο και τον ωθεί να συνεχίσει, να αναπτύξει τα επιχειρήματά του, να «υφάνει τον ιστό» που θα τυλίξει τον Φιλοκτήτη και θα τον πείσει να έρθει μαζί του.
Φιλόδοξη προσπάθεια, αλλά με τι συνέπειες για το Νεοπτόλεμο;
Φιλόδοξη και επιτυχής. Η ιστορία του Νεοπτόλεμου, στις διάφορες λογοτεχνικές εκδοχές του μύθου, είναι γνωστή. Μπαίνει στο Δούρειο Ίππο, βγαίνει στην Τροία από τους πρώτους, σκοτώνει πολλούς, γίνεται κατακτητής και επιστρέφει στην Ελλάδα, έχοντας μάλιστα μαζί του μια γυναίκα, άλλοτε την Ελένη, άλλοτε κάποια άλλη. Σε κάθε περίπτωση είναι ο νέος που νικά. Φέρνει καινούρια δύναμη, είναι το νέο αίμα. Συμβάλλει στην κατάκτηση της Τροίας. Ας μην ξεχνάμε πως ο χρησμός έλεγε πως ο Νεοπτόλεμος και τα όπλα του Ηρακλή είναι αναγκαία για να έχουν οι Έλληνες τη νίκη.
Τι είδους νίκη όμως είναι αυτή..
Της Τροίας; Είναι ένα ζήτημα αυτό. Τι είδους πόλεμος ήταν αυτός; Θυμάμαι πως όταν πρωτοπήγα στο Παρίσι να σπουδάσω Ιστορία, Πολιτισμό και Τραγωδία με τον Pierre Vidal–Naquet, ένα από τα μαθήματα που μας έκανε ήταν για το τι σημαίνει μύθος και τι είναι ιστορία. Είπε κάτι που τότε μου φάνηκε τρελό και έμενα άυπνη πολλές νύχτες να το σκέφτομαι. «Να θυμάστε πάντα ότι όσο πάμε πίσω στα χρόνια, ο μύθος είναι ιστορία». Ως παράδειγμα είχε χρησιμοποιήσει την Τροία και τον Τρωικό Πόλεμο. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, μέχρι να ανακαλυφθεί η Τροία, θεωρούνταν μυθοπλασία. Η Τροία όμως, υπήρξε. H Τροία είναι Ιστορία.
Πως αποφασίσατε να σκηνοθετήσετε αυτό το έργο;
Η αφορμή ήταν το Φεστιβάλ «Ελαιώνας» και ο θεματικός του άξονας, που θα αφορούσε στον Οδυσσέα. Στο μυαλό μου είχα πάντα το μύθο του Φιλοκτήτη και το ρόλο του Οδυσσέα σε αυτόν. Σκέφτηκα πως θα είναι καταπληκτικό να παρουσιάσει κανείς σε αυτό το πλαίσιο, Φιλοκτήτη, διότι είναι το μη γραμμικό. Ο Φιλοκτήτης δίνει βάρος σε πράγματα τα οποία στην Ιλιάδα παραβλέπονται ή μπαίνουν σε δεύτερο πλάνο. Στο πρώτο πλάνο βρίσκεται όλο το σύμπαν των ηρώων και ήρωας στην Ιλιάδα σημαίνει συγκεκριμένα πράγματα. Ενώ, αυτός, ο ήρωας που δεν ξεκίνησε ως ήρωας των άλλων, λυπάται τον Ηρακλή και δέχεται να τον σκοτώσει. Αυτό δεν το έκανε κανείς. Είτε γιατί φοβόντουσαν, είτε γιατί θεωρούσαν ότι δεν είναι σωστό. Ο Φιλοκτήτης τον λυπάται, πράττει και παίρνει τα όπλα. Στη συνέχεια αυτό, γίνεται αν θέλετε, το σημείο που του δημιουργεί προβλήματα. Τα όπλα που κέρδισε είναι αυτά που κάνουν τους άλλους να του φερθούν όπως του φέρθηκαν. Τον εγκαταλείπουν για να επιστρέψουν και να τον πάρουν λόγω αυτών. Ο Ρίτσος το λέει καθαρά μέσω του Νεοπτόλεμου: «Γα τα όπλα σου ήρθα»
Τουλάχιστον είναι ειλικρινής.
Σε κάποιο σημείο. Ξέρει ότι αυτό θα «πιάσει». Όμως στο Φιλοκτήτη του Ρίτσου ο Νεοπτόλεμος αναφέρεται πολύ και σε πράγματα προσωπικά, που τον καθόρισαν. Μιλά για τον πατέρα, την εικόνα του. Για τη φιγούρα της μάνας. Μιλά για τον κατακερματισμό καταστάσεων και συναισθημάτων. Μιλά για τη μνήμη, τη φέρνει στην επιφάνεια. Τόσο την προσωπική, όσο και τη συλλογική. Και κυρίως, τον τρόπο με τον οποίο η προσωπική μνήμη εντάσσεται στο συλλογικό. Με αυτήν την έννοια, ο Φιλοκτήτης είναι ένα έργο κατεξοχήν πολιτικό.
Τι προσφέρει ο Φιλοκτήτης σήμερα;
Νομίζω ότι το τέλος, το γεγονός δηλαδή ότι ο Φιλοκτήτης ακολουθεί, είναι σημαντικό. Ο παλαιός ήρωας βοηθάει. Ταυτόχρονα υποτάσσεται στη μοίρα του. Πολλές φορές το «υποτάσσομαι» δε σημαίνει ότι δεν αποφασίζω. Παρόλο που είχε εγκαταλειφθεί, παρόλο που δεν του φέρθηκαν όπως έπρεπε, εκείνος αποφασίζει να βοηθήσει. Πείθεται από τον «νέο», βοηθά στην ουσία τη νιότη να προχωρήσει. Αυτό είναι κατεξοχήν ελπιδοφόρο κατά τη γνώμη μου.
Μιλήστε μας για τον Ένκε Φεζολλάρι, τον πρωταγωνιστή της παράστασης.
Με τον Ένκε γνωριζόμαστε χρόνια κι έχουμε συνεργαστεί πολύ. Έχουμε αναπτύξει έναν ιδιαίτερα γόνιμο καλλιτεχνικό κώδικα επικοινωνίας. Δουλέψαμε πάρα πολύ εύκολα γιατί αποφασίσαμε από την αρχή πως θα κινηθούμε. Επιθυμούσαμε να ακουστεί το κείμενο του ποιητή. Ο καθαρός, δυνατός λόγος του να απευθυνθεί κατευθείαν στο κοινό και να «σπάει» μόνο με τα φωνητικά που ερμηνεύει η Βέφη Ρέδη, ολοκληρώνοντας αυτόν τον κύκλο παρέμβασης με ένα βαλκανικό μοιρολόι που ακούγεται προς το τέλος της παράστασης. Ο Ένκε είναι ιδανικός Νεοπτόλεμος. Νέος, ζωντανός, με δίψα για ζωή, με ταλέντο και διαθέτει μια ζωώδη ενέργεια. Του «πάει» ο ρόλος, αν μου επιτρέπεται η έκφραση.
Είστε μια γυναίκα που σπουδάζετε όλη σας τη ζωή. Πόσο μπορεί η γνώση και η παιδεία, σε συνδυασμό με το θέατρο να βοηθήσει το άτομο και τη συλλογικότητα να προχωρήσει; Να βελτιώσει τη ζωή των ανθρώπων όχι μόνο σε θεωρητικό επίπεδο αλλά και πρακτικά, στη συμπεριφορά του.
Μπορώ να μιλήσω μόνο για τον εαυτό μου, με βοήθησε πάρα πολύ. Εμένα όμως. Δεν ξέρω αν η μόρφωση από μόνη της μπορεί να βοηθήσει. Υπάρχει κόσμος με τεράστια μόρφωση και απίστευτα άσχημη συμπεριφορά. Άνθρωποι που λατρεύουν την κλασική μουσική και κάνουν θηριωδίες. Πρόκειται για συνδυασμό πραγμάτων. Αλλά, αν κανείς εντρυφήσει στα κείμενα, αφεθεί στη μουσική, ονειρευτεί μπροστά στη θάλασσα, μάθει να θαυμάζει, ε, δεν μπορεί, θα γίνει καλύτερος άνθρωπος. Το λέει ξεκάθαρα ο Ρίτσος στο Φιλοκτήτη του. Η εμπειρία παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στη συμπεριφορά. Η μνήμη και το τραύμα. Το προσωπικό τραύμα μπορεί να γίνει εφαλτήριο για μια νέα ζωή, μπορεί επίσης να γίνει Καιάδας.
Ο Γιάννης Ρίτσος έχει καταξιωθεί ως ο πολιτικός, ο στρατευμένος ποιητής. Τα ποιήματα της «Τέταρτης Διάστασης» μας βοηθούν να τον καταλάβουμε λίγο περισσότερο.
Συμφωνώ. Οι δραματικοί αυτοί μονόλογοι δίνουν άλλη προοπτική στο έργο του. Είναι λυρικός, μοντέρνος, αισθαντικός. Πριν λίγο καιρό παρουσιάσαμε την παράσταση στο Φεστιβάλ Βουκουρεστίου στη Ρουμανία. Γνωρίσαμε Ρουμάνους ελληνιστές που μιλάνε ελληνικά καλύτερα από εμάς. Είδαν το έργο κι ενθουσιάστηκαν, καθώς ήταν η πρώτη φορά που ακούστηκε ο λόγος του Ρίτσου στο Βουκουρέστι, μετά τις δεκαετίες ‘60 και ’70. Εκείνα τα χρόνια υπήρχε ένα ερασιτεχνικό θέατρο των Ελλήνων εξόριστων εκεί, κι έπαιζαν Ρίτσο, όμως οι Ρουμάνοι δεν επιτρέπονταν να το παρακολουθήσουν. Τα πιο πολλά έργα του Ρίτσου έχουν μεταφραστεί στα ρουμανικά. Δυστυχώς ο Φιλοκτήτης δεν είναι ανάμεσά τους αλλά ενθουσίασε τόσο η παράσταση, που θέλουν να το μεταφράσουν άμεσα. Θα είμαστε αρωγοί σε αυτό.