Συνέντευξη στην Άννα Παχή

Με αφορμή τα διαδικτυακά του μαθήματα, ο Στράτος Τζώρτζογλου δίνει μια συνέντευξη – αφήγημα – μάθημα ζωής, από τις πιο ουσιαστικές  που έκανα ποτέ. Απολαύστε.

Καραντίνα;

Μια μεγάλου μήκους ταινία με τίτλο ‘Το μακρύ ταξίδι της μέρας μέσα στη νύχτα’, από το έργο του Ευγένιου Ο’Νηλ. Νύχτα για όλη την ανθρωπότητα, που ψάχνει τον ήλιο, το φως. Όμως, την νύχτα διακρίνεις  πολλά, ανακαλύπτεις κομμάτια του εαυτού σου, ξεφεύγεις από το ‘εγώ’ που έχεις συνηθίσει. Αναποδογυρίζεται η ζωή σου, ότι θεωρούσες σωστό, δεν ισχύει πια. Βέβαια, δεν την βιώνουν όλοι με τον ίδιο τρόπο. Η πραγματικότητα για κάθε άνθρωπο, διαφέρει. Αλλιώς αντέδρασαν οι Κινέζοι, αλλιώς εμείς. Αρχικά, κι εγώ όπως όλοι, βγήκα από την ‘ζώνη άνεσης’,  τσίνισα. Κεκτημένες απολαύσεις, όπως το ιερό πάθος και η αγάπη για το θέατρο, σταμάτησαν να ισχύουν. Θα ανεβάζαμε με τον Βαγγέλη Παπαδάκη το ‘Άγγελοι στην Αμερική» του Τόνυ Κούσνερ. Μιλά για την εποχή του AIDS, όταν οι άνθρωποι φοβόντουσαν να κάνουν έρωτα, κάτι που είναι απόλαυση και ανάγκη μαζί. Κάπου στο κείμενο, ένας άγγελος λέει: «Πρέπει να σταματήσουμε τον κόσμο». Θεώρησα ποιητική αυτήν την φράση. Τώρα συμβαίνει. Έχω αισθανθεί έτσι. Όταν γεννήθηκε ο γιός μου, όταν συνάντησα τη Σοφία, ήταν στιγμές έκστασης. Σταμάτησε ο κόσμος. Όταν απομακρύνεσαι από το γνώριμο και βρίσκεσαι σε ένα σκοτεινό, άγνωστο δωμάτιο,  οι αισθήσεις σου οξύνονται σαν της γάτας. Αντιδράς στο κάθε τι με γαλήνη κι απίστευτη ενέργεια.  Ξέρεις, οι απαντήσεις που παίρνεις είναι ανάλογες με τις ερωτήσεις που κάνεις. Το πρώτο που σκέφτεσαι όταν σταματά ο κόσμος είναι η επιβίωση. Δεν ασχολείσαι με πνευματικά ζητήματα αν δεν έχεις να φας. Οι περισσότεροι αντιμετωπίζουμε αυτό ακριβώς, το κρατικό επίδομα δεν αρκεί. Κι όσο για τη δημιουργικότητα, πως θα κάνεις μια παράσταση, μια ταινία; Εκεί που δρούσες,  τσακωνόσουν (κι αυτό μας έλειψε πια) τώρα είσαι σπίτι. Οι θετικοί άνθρωποι προτείνουν γυμναστική, καλό φαγητό, να αγαπηθούμε με τον σύντροφό μας. Τα διαζύγια αυξήθηκαν, είναι δύσκολο να είσαι με τον άλλον κάθε μέρα, από το πρωί μέχρι το βράδυ. Οι σχέσεις δοκιμάζονται, ο εαυτός μας δοκιμάζεται.

Καλό είναι να μην βλέπουμε πολλή τηλεόραση. Εστιάζει τόσο στο πρόβλημα που αυθυποβάλλεσαι πως κάτι κακό θα συμβεί. Το θέμα γιγαντώνεται. Ενώ κοντεύουμε να βρούμε το φάρμακο,  αντιμετωπίζουμε τον άλλον ιό, αυτόν του εγκεφάλου. Δεν ξέρω πότε θα βρεθεί το αντίδοτο, αν βρεθεί, για αυτόν, που μπαίνει στις αισθήσεις, στις σκέψεις μας. Οι μεγάλοι φιλόσοφοι λένε να μην εστιάζουμε στο πρόβλημα, αλλά στη λύση του. Προσπαθείς να διαλογιστείς, να προσευχηθείς και πρέπει να τα κλείσεις όλα. Πολεμάμε στην πρώτη γραμμή με έναν αόρατο εχθρό. Χρειάζεται – θεωρώ – πραγματική συγκέντρωση, πραγματική προσευχή. Αν αξίζει κάτι σε αυτόν τον πλανήτη κι αν δεν είμαστε τυχαία όντα, αυτό είναι η θεϊκότητά μας. Την έχουμε ήδη, αλλά καθώς το ‘εγώ ‘ μας είναι απασχολημένο με την επιβίωση και με πλαστές ανάγκες όπως τα χρήματα, η επιτυχία, δυσκολευόμαστε να την πετύχουμε.

Πως γίνεται αυτό;

Οι μοναχοί επιθυμούν να αποκτήσουν την αγιότητα και τη χάνουν, επειδή δεν πετυχαίνεται. Μέχρι την τελευταία σου στιγμή, δεν μπορείς να την έχεις. Ακόμη κι ο Χριστός ταλαντεύτηκε και μετά ζήτησε συγχώρεση. Η πιο μεγάλη φράση που ειπώθηκε ποτέ είναι ‘γεννηθήτω το θέλημά Σου’. Αν ο Χριστός ζητούσε να γλυτώσει, θα τρώγαμε μεγάλο αυτογκόλ ως ανθρωπότητα. Όμως, υπάκουσε. Ακόμη κι Εκείνος αμφέβαλλε κάποια στιγμή. Εμείς έχουμε την ψευδαίσθηση πως τα κατέχουμε όλα. Στην πραγματικότητα έχουμε βαθιά μεσάνυχτα, ψήγματα είναι αυτά που γνωρίζουμε. Ο Αϊνστάιν είχε τη σοφία να πει ‘δεν ξέρω’. Το όλον, μόνον κάποιοι καλλιτέχνες το έχουν ‘πιάσει’, όπως οι αρχαίοι δραματουργοί. Ο Διόνυσος είναι θεός του έρωτα, της απόλαυσης, του γλεντιού. Μόνο γυναίκες μπορούσαν να τον ακολουθήσουν κι  έκαναν διάφορα μεταφυσικά, επειδή σκεφτόντουσαν με την καρδιά. Σκορπάμε τις απίστευτες δυνάμεις μας σε μικρά πράγματα. Γινόμαστε Πενθέας, (εξ ου και η λέξη ‘πένθος’) πενθούμε για τις στιγμές μεγαλείου που χάνονται. Δεν ενώνουμε τον Διόνυσο με τον Απόλλωνα, τον θετικό με τον αρνητικό πόλο. Στρεφόμαστε είτε προς τον Διόνυσο και αλωνόμαστε από το συναίσθημα, είτε στον Απόλλωνα και το χάνουμε. Την υπέρβαση μόνον η ορθή κρίση μπορεί να δώσει. Υπάρχει η ευλάβεια, ξέρω να λαμβάνω καλώς και η ευδοκία, ξέρω να δίνω καλώς. Εμείς δεν γνωρίζουμε ούτε να δώσουμε, ούτε να πάρουμε. Η αγιότητα έχει ταπεινότητα που πηγάζει από τη βαθιά μαχητικότητα για ζωή κι έναν περίεργα εκφρασμένο ενθουσιασμό. Μπορείς να είσαι γαλήνιος και ταυτόχρονα εξαιρετικά ενθουσιασμένος, χωρίς φωνές και φασαρία.

Γιατί συμβαίνει, νομίζεις;

Επειδή δεν ακούμε προσεκτικά τον άλλον, είμαστε απορροφημένοι στον εσωτερικό μας μονόλογο, δεν μπορούμε να λάβουμε. Αν αφουγκραζόμασταν την τωρινή κατάσταση θα ακούγαμε εξαίσιες μουσικές. Αναπνέουμε, κάτι που θεωρούμε δεδομένο αλλά δεν είναι. Περπατάμε. Άλλο δεδομένο. Ποιός νιώθει ευγνωμοσύνη που αναπνέει; Τι πρέπει να κάνουμε για να είμαστε ευτυχισμένοι; Τι θέλουμε; Δεν έχω καταλάβει. Εντάξει, υπάρχει ο ιός, οι απαγορεύσεις, οι φόβοι, που όμως τελικά είναι ψήγματα δυσκολιών. Η μητέρα μου επί τέσσερα χρόνια ζούσε φορώντας μάσκα. Στα νοσοκομεία καταλαβαίνεις τι σημαίνει ανθρώπινη ανάγκη. Χρόνια πριν, έπαιξα στο Κρατικό Βορείου Ελλάδος έναν παραπληγικό στο έργο του Δωριάδη, ΄Μια παρτίδα σκάκι’. Καθόμουν πέντε ώρες σε αναπηρικό καροτσάκι. Ξέρεις με τι χαρά έβγαινα μετά να περπατήσω; Ας επικεντρωθούμε στο γεγονός πως αναπνέουμε, για να ξεκινήσει από εκεί η ευγνωμοσύνη μας και μετά θα βρούμε κι άλλα. Βαρέθηκα τον κορονοϊό, την διαίρεση. Μπορούμε να ζήσουμε και με λιγότερα λεφτά, το κάνουμε ήδη. Καλό θα είναι, εκτός από την προσευχή να βρεθεί γρήγορα το φάρμακο, να εστιάσουμε στην ευγνωμοσύνη. Έστω και αν γίνουμε σαν τους δερβίσηδες που περιστρέφονται γύρω από τον εαυτό τους. Έστω και αν πρόκειται για τα λόγια ενός σαλεμένου Τζώρτζογλου που δεν κάνει θέατρο κι αυτό τον έχει οδηγήσει σε παλαβομάρες.

Έχεις μια πορεία που ήταν ποτέ επιδερμική.

Η τηλεόραση είναι αρκετά διαφορετική κι ο κόσμος δεν έχει χρόνο να το παρατηρήσει, αλλά ξέρω, από το θέατρο, πως ‘πιάνει’ το συναίσθημα. Αντιλαμβάνεται τους κραδασμούς σου με τη σκέψη του. Το μόνο που πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι,  κι αυτό λέω στα μαθήματα, είναι να επικεντρώνονται στο θετικό. Αν επικεντρωνόμαστε στο πρόβλημα, έχουμε ανάλογες προσλαμβάνουσες, το όμοιο έλκει το όμοιο. Αν την κάνεις με πεποίθηση, η προσευχή πάντα εισακούγεται. Οτιδήποτε σκέφτεσαι έντονα και με συναίσθημα θα το προσελκύσεις, είναι νόμος της φύσης. Δεν γίνεται να σκέφτεσαι αρνητικά και να σου συμβαίνουν θετικά πράγματα. Οι άνθρωποι μένουν προσηλωμένοι στα άσχημα, τα διογκώνουν. Φυσικά πρέπει να προσέχεις, ο φόβος δεν είναι απαραίτητα κακός. Να κολλάς στον φόβο είναι κακό. Όταν το  λαμπάκι στο αυτοκίνητο αναβοσβήνει, σου λέει πως τελειώνει η βενζίνη. Αντί να πας σε ένα βενζινάδικο να το γεμίσεις, κάθεσαι και το κοιτάς. Στο τέλος μένει το αυτοκίνητο. Αλίμονο αν δεν έχεις αυτά τα λαμπάκια, σε προσέχουν. Οι σκέψεις όμως, είναι ‘ντυμένες’ με συναίσθημα. Αν νιώθω ενθουσιασμό κάνω σκέψεις χαράς, νίκης, έρωτα. Το σώμα αντιδρά υπέροχα. Όταν σκέφτομαι τον φόβο και πως θα γλυτώσω, γίνομαι αρνητικός, η οργή είναι έτοιμη να ξεσπάσει. Μην μένεις πολλή ώρα εκεί. Πήγαινε απλώς και βάλε βενζίνη. Στα μαθήματα προσπαθώ να ενώσω την ορθή σκέψη και την στρατηγική. Βάλε κάτω τα προβλήματά σου ή αυτά που θεωρείς προβλήματα, να δεις, είναι σίγουρα τέτοια, ή τα έχεις μεγαλοποιήσει; Από που προέρχονται, δεν το ξέρει κανείς. Συνήθως λένε πως τα προβλήματα ξεκινούν από την κοιλιά της μάνας μας. Αν η μάνα σου τράκαρε ενώ  ήταν έγκυος, κι ένας σκύλος γάβγιζε, μπορεί, μεγαλώνοντας,  να ακούς σκυλιά και να μελαγχολείς, ποιός θα στο βρει; Αφού δεν το θυμάσαι ούτε εσύ. Ότι προβλήματα υπάρχουν, καλώς υπάρχουν. Σημασία έχει να εστιάζεις στο τώρα, να παρατηρείς, να αναλύεις τα πράγματα χωρίς να μένεις στον φόβο. Μαθαίνεις να τα αναγνωρίζεις κι είναι σαν να ανάβεις ένα κερί  πιο δυνατό από το σκοτάδι. Φωτίζεις τον κόσμο γύρω σου. Ο Διογένης έψαχνε άνθρωπο. Εμείς ας ψάξουμε τι μας ενοχλεί. Έχεις ένα θέμα.  Γιατί; Πως μπορείς να το λύσεις; Ποιά είναι η καλύτερη επιλογή; Πως μπορείς να εμφυσήσεις έμπνευση στον εαυτό σου, να γίνεις ο προπονητής σου. Αυτός είναι ο Απόλλωνας, όπως τον παρουσιάζει ο Αριστοτέλης στα ‘Ηθικά Νικομάχεια’ λέγοντας, ‘μην είσαι τρελός, ούτε δειλός, να είσαι γενναίος , μην είσαι τσιγκούνης, ούτε σπάταλος αλλά γενναιόδωρος”.

Η υπέροχη μεσότητα.

Ακριβώς. Αυτά λέει ο Ναπολέων Χιλλ, σε αυτόν βασίζονται οι μεγάλοι coaches που βοηθούν τον κόσμο. Απλά λόγια για απλά πράγματα. Προσθέτω τις εμπειρίες μου από το θέατρο, όπου  συνάντησα μύστες. Κουν, Βολανάκης, Ντασσέν, Κακογιάννης, Βούλγαρης, Αγγελόπουλος, Πατεράκη, Bijoux de Kant… Στην Αμερική, γνώρισα την Ivanna Chubbuck, coach του Μπραντ Πιτ, του Ντι Κάπριο, και άλλων. Έμαθα τα δώδεκα βήματα της υποκριτικής που σε  οδηγούν στη νίκη. Όλα συνδέονται. Τα θέατρα χτιζόντουσαν σε ενεργειακά μέρη, μαζευόντουσαν χιλιάδες άνθρωποι, έφτιαχναν θεραπευτήρια και γίνονταν καλά. Όλα μέσω της δύναμης  των κραδασμών της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και της μουσικότητας που δεν κατέχουμε τώρα. Κάποια στοιχεία δανείστηκε η βυζαντινή μουσική και η Εκκλησία. Για θεραπεία ψυχής. Σε μια λειτουργία, αντιλαμβάνεσαι τη μουσικότητα των φωνών, την ενέργεια, τα σύμβολα. Στο Άγιον Όρος, πρώτα ξέχασα τα προβλήματά μου, ύστερα βίωσα την σιωπή και κατόπιν βρήκα τη γαλήνη, αναγνώρισα την μυσταγωγία που μπαίνει στο υποσυνείδητο και θεραπεύει. Η ψυχική ανάταση υπάρχει και μιλώ για την αγωγή της ψυχής, όπως είναι το θέατρο, μια καλή παράσταση.  Όταν κάτι είναι αυθεντικό, μπαίνει μέσα σου και μένει εκεί.

 

Ας μιλήσουμε για τα μαθήματα.

Γίνονται πολύν καιρό, τώρα μέσα από το Ίντερνετ, για κάθε παιδί από 14 μέχρι 60 ετών. Βρίσκουμε διέξοδο δημιουργικότητας, φαντασίας και συναισθήματος. Η μεγαλύτερη ανάγκη των ανθρώπων αυτήν την στιγμή, είναι να νιώσουν συναισθήματα, αυτό μου λένε. Να νιώσουν την έκσταση του θεάτρου, τον κάθε ρόλο. Ο κόσμος έπαψε να έχει συναισθήματα. Προσπαθούν να μας ακινητοποιήσουν, να γίνουμε φυτά, ή άγριοι σαν ζώα. Εδώ, – θα τολμήσω να ‘προφητεύσω’ – μπορεί να περνάμε δύσκολα , όμως έτσι γεννιούνται τα φτερά. Δεν λέω ότι γνώριζα τον Ναπολέοντα Χιλλ τόσο καλά, πράγματα που λέει όμως, τα ‘είχα’ μέσα μου από παιδί. Πέρασα πολλές δυσκολίες για να επιβιώσω. Ο τρόπος που επιβιώνει κανείς στα μικρά του χρόνια είναι να παρατηρεί, να μην κάνει πράγματα πέρα από τις δυνάμεις του, δηλαδή να έχει ορθή σκέψη. Και, το απίστευτο εφόδιο που έχουν τα παιδιά, να ονειρεύονται. Το όνειρο και η φαντασία είναι το πιο ισχυρό πράγμα. Έχει σημασία τι βάζεις μέσα στο όνειρο, σε ποιόν ‘τοίχο’ το κρεμάς. Πολλοί ονειρεύονται μικρά πράγματα, λίγα. Πως θα δειχτούν, πως θα επικρατήσουν. Το ότι αυτό είναι εναντίον κάποιων άλλων, δεν έχει σημασία.

Από πολύ μικρός φανταζόμουν πως κάθε άνθρωπος είναι ένα κτίριο.  Το σκεφτόμουν επειδή εμείς μέναμε συνήθως σε ημιυπόγειο. Μεγάλωσα στον Πειραιά, την εποχή της αναδόμησης. Στην έκτη δημοτικού ανεβάζαμε την ‘Τρισεύγενη’, έπαιζα ένα τσολιαδάκι κι αντικαθιστούσα τον πρωταγωνιστή, που αρρώστησε. Φοβήθηκα μήπως γίνει καλά, επιστρέψει και μου πάρει το ρόλο. Πήγα να τον δω, έμενε σε πολυκατοικία. Μπήκα σε  ένα δίπατο σπίτι, με εσωτερική σκάλα. Δεν το πίστευα. Κατάλαβα πως κάθε όροφος έχει τη θέα του. Στον πρώτο βλέπεις την απέναντι μπουγάδα. Στον πέμπτο, σπουργίτια. Στον δέκατο πέμπτο, τις άλλες ταράτσες.   Στον πεντηκοστό, αετούς. Στον εκατοστό βλέπεις το ουράνιο τόξο. Σκέφτηκα, τι ωραία που θα ήταν να μένω εκεί. Αν βρίσκεσαι κάπου που δεν σου αρέσει, κάνεις κάτι για να προχωρήσεις. Κατέβα στο ‘υπόγειο’, πάρε ότι έχει να σου δώσει κι ανέβα ξανά. Όταν  βρεθείς στην ‘ταράτσα΄, αν κάποια στιγμή καταφέρεις να πετάξεις, πρέπει να πιστέψεις πως τα σύννεφα δεν είναι αιώνια, ενώ ο ήλιος δεν παθαίνει ποτέ τίποτα. Αυτά σκεφτόμουν από πιτσιρικάς. Είναι πολύ σημαντικό να διατηρήσεις μέσα σου το παιδί που θέλει να ανέβει όλους τους ορόφους.

Δύσκολο.

Δύσκολο όσο κρατάς αντίσταση, όχι όταν αφήνεσαι. Η μόνη σιγουριά της ζωής είναι πως δεν υπάρχει σιγουριά. Δέξου το και τελείωσε η ιστορία. Δεν ελέγχεις τίποτα. Γέλα, χωρίς λόγο, κάθε στιγμή, και  σιγά – σιγά θα βρεις λόγους  να γελάσεις  περισσότερο. Σημασία έχει να διατηρείς την πίστη ταυτόχρονα με την εμπιστοσύνη. Αν προσεύχεσαι ειλικρινά, με πάθος, με ένταση κι εμπιστευθείς Εκείνον, θα το κάνει. Φυσικά υπάρχει και η φωνή που ψιθυρίζει πως δεν θα γίνει τίποτα, προσπαθώντας να σε προστατεύσει. Πρέπει να την ακούς αλλά όχι για όλα. Είναι αυτό που λέγαμε πριν για το λαμπάκι.. Χρειάζεται επίσης, επιμονή. Ο γιος μου βραβεύτηκε πέντε φορές για ένα ταινιάκι με τίτλο «101». Μιλά για τις εκατό φορές που ένας άνθρωπος χτύπησε διάφορες πόρτες που παρέμειναν κλειστές, και τη μια φορά που η πόρτα άνοιξε. Έτσι γίνεται.

Πως γίνονται πράξη όλα αυτά;

Για μένα, μέσα από το Θέατρο. Ο καθένας μας  κάνει μια διαδρομή. Αθήνα – Θεσσαλονίκη ας πούμε. Μπορείς να πας με ελικόπτερο, με αυτοκίνητο, με γαϊδουράκι, με τα πόδια. Εσύ επιλέγεις το γρήγορο αυτοκίνητο. Εγώ το γαϊδουράκι. Το πιθανότερο είναι να δω ρυάκια, πεταλούδες, λαγούς. Όταν φτάσω στη Θεσσαλονίκη θα σε βρω εκεί, να πίνεις καφέ,  βαριεστημένη,  να λες ‘δεν ήταν τίποτα σπουδαίο’. Για μένα το ταξίδι ήταν υπέροχο. Πήγαμε και οι δυο στη Θεσσαλονίκη, με άλλη ποιότητα όμως. Δεν υπάρχει fast food ευτυχία ή επιτυχία. Είναι ψευδές κέρδος. Καλό είναι, ακόμη κι αν έρθουν  γρήγορα, εσύ να διατηρείς μιαν άργητα. Η πνοή που έδωσε ο Θεός είναι το πιο σημαντικό πράγμα και το  ίδιο προσπαθώ μέσα από τη δουλειά μου, μια ολική αναπνοή. Μαθαίνω στα παιδιά να «αναπνέουν»  το κείμενο, να ακούνε. Οι περισσότεροι ηθοποιοί δεν το κάνουν. Αν χρειαστεί να κλάψουν, σκέφτονται μια εμπειρία τους και κλαίνε. Θέλω τα παιδιά να ακούν τις σκέψεις του ρόλου, το συναίσθημα. Ο Βολανάκης έλεγε: ‘το συναίσθημα θα έρθει. Σκέψου τα ‘θέλω’ του ρόλου, τις σκέψεις του ρόλου κι άσε το συναίσθημα. Μην κατεβάζεις τον ρόλο στα καθ’ ημάς. Τον ‘μικραίνεις’. Πάρε τον τηλεφωνικό κατάλογο, δως του μεγαλείο και θα γίνει Βασιλιάς Ληρ. Πάρε έναν Βασιλιά Ληρ, κατέβασέ τον στην κοινοτυπία, πρόσθεσε  λίγο ναρκισσισμό, και θα βγει μια βλακεία.

Πως νιώθεις ως δάσκαλος;

Μια χαρά, γιατί δεν είμαι δάσκαλος. Μαθαίνω κι εγώ από τα παιδιά, τηρώντας το ‘ευλάβεια και ευδοκία’. Ξέρω να δίνω, αλλά και να παίρνω. Όταν ακούς, παίρνεις περισσότερα. Μια παύση μπορεί να είναι τόσο ‘γεμάτη’ που να σου δώσει τα πάντα. Έχω κάνει ένα ταξίδι κι αυτό που προσπαθώ να μεταδώσω είναι να μη φοβούνται τα τέρατα, ούτε τους γκρεμούς. Θα βρούμε άλλο μονοπάτι, όμορφο. Ελάτε να το διασκεδάσουμε, με προσοχή και σεβασμό.  Δεν διδάσκω κάτι γενικό, δεν με ενδιαφέρει τόσο να εστιάσω στον ρόλο. Αυτό θα το βρει ο καθένας μόνος του. Αν το συναίσθημα του μαθητή έχει αυτήν την ποιότητα κι αφήσει την έμπνευση να ‘κατέβει’, τότε  κέρδισε. Θα βιώσει την αποκάλυψη.  Όλα τα δάχτυλα δεν είναι ίδια. Με τον ίδιο δάσκαλο, αλλιώς καταλαβαίνει ο ένας, αλλιώς ο άλλος. Είμαι συνοδοιπόρος, σαν πιο παλιός ηθοποιός. Το ίδιο κάνω και με νεότερους συναδέλφους, αν  ζητήσουν την γνώμη μου. Στην πρόβα, στα μαθήματα, είμαι παντού ο Στράτος. Μπορεί να έχω ένα πρόγραμμα, ένα σχέδιο, αλλά αυτό το έχω και στη ζωή μου.

Φαντάζομαι πως ο καλλιτέχνης γίνεται ένα με τον ρόλο, τον κουβαλά πάντα μαζί του.

Κάθε ρόλος έχει κάτι από εμένα, υπάρχει όμως και η διαδικασία να τον συλλάβεις υπό τις οδηγίες του σκηνοθέτη.  Στην τηλεόραση, που οι ρυθμοί είναι γρήγοροι, καμιά φορά  απορείς με το πώς  παραμένεις ψύχραιμος.  Συχνά σκέφτεσαι πως δεν ήσουν καλός, όσο έμπειρος κι αν είσαι, κι ακούς εξαιρετικά πράγματα για το παίξιμό σου. Μου έχει συμβεί,  αλλά βίωσα και την έκσταση. Το 1997 έπαιξα στην Επίδαυρο, τον Πολυνείκη. Πολύ αγχωμένος, παρακάλεσα την τότε κορυφαία του Χορού, Ινές Ζήκου, να κάνουμε πρόβα. Περάσαμε ώρες στο σκοτεινό θέατρο,  με την Ινές να κάθεται σε διάφορες θέσεις και να με καθοδηγεί. Το επόμενο μεσημέρι, ξαναπήγα, βρήκα ένα γκρουπ τουρίστες. Η αρχηγός τους με αναγνώρισε και της ζήτησα να ακούσει έναν μονόλογο. Τον έκανα με την ίδια ενέργεια που είχα το προηγούμενο βράδυ. Θεωρώ πως «γνωρίστηκα» με τον χώρο. Όταν, πια, το θέατρο γέμισε, τα πόδια μου έτρεμαν και πάλι. Η Συνοδινού με ηρέμησε, έλεγε αστεία για να ξεπεράσω το δέος πως παίζω στην Επίδαυρο. Στον μονόλογο κοιτούσα το έδαφος για να ανεβαίνει επάνω η φωνή. Το κοινό χειροκρότησε όρθιο. Εμένα, έναν άνθρωπο χωρίς κλασική παιδεία, που τα έλεγε ρεαλιστικά, που το σώμα του δεν ήταν ακόμη ενεργοποιημένο απόλυτα.  Όταν αργότερα συνάντησα τον Μίκη Θεοδωράκη, μου μίλησε για εκείνη την παράσταση και συγκινήθηκα πολύ. Το κατάφερα εγώ, μπορούν να το καταφέρουν όλοι. Είχα την ευκαιρία να κάνω τις σωστές ερωτήσεις στους σωστούς ανθρώπους. Με οδήγησαν κι εγώ αφέθηκα. Ο χώρος μου με απομόνωσε, ήμουν απλώς ο «ευαίσθητος». Ωραία τα μικρόφωνα στην Επίδαυρο, όμως χάνονται οι κραδασμοί της ταυτότητας ενός χώρου που χτίστηκε για κάποιον λόγο. Πρέπει να σέβεσαι  όσα απλόχερα σου δίνει η ενέργεια του εδάφους, το ίδιο το κείμενο. Λίγη προσοχή, λίγη αγάπη θέλει, όχι να δείξουμε την ‘καλλιτεχνίλα΄  ή  την ‘σκηνοθετίλα’ μας, την απόγνωση να λάβουμε καλές κριτικές έτσι ώστε να εξαργυρώνουμε για χρόνια. Υπάρχουν άνθρωποι που σέβονται τα πράγματα κι άλλοι που τα εκμεταλλεύονται. Ο χώρος δεν παθαίνει τίποτα. Ούτε το κοινό καταλαβαίνει πάντα τις διαφορές. Δεν πειράζει, όλα χωράνε. Αυτό προσπαθώ να μεταδώσω. ‘Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον οργισμένο Ποσειδώνα, μη φοβάσαι, αν δεν τους κουβαλείς μες στην ψυχή σου. Και να εύχεσαι να είναι μακρύς ο δρόμος ‘. Τα είπε όλα ο Καβάφης, όπως κι ο ποιητής: ‘Μακρύ, μακρύ το ταξίδι της μέρας μέσα στη νύχτα’. Δεν έχει σημασία που ζούμε μια νύχτα. Σημασία έχει να είναι το ταξίδι γεμάτο ‘καλοκαιρινά πρωιά”. Όλα  τα λιμάνια μοιάζουν, αλλά για τον αφυπνισμένο άνθρωπο, το κάθε ένα  είναι ‘πρωτοειδωμένο’. Το κάθε μας πρωί είναι πρωτοειδωμένο.

«Η πόλις θα σ’ ακολουθεί» .

Πιστεύω στην αναγέννηση του ανθρώπου. Να πεθάνει το παλιό ‘εγώ’ έχοντας δώσει τα εφόδια για το καινούριο. Ακόμη κι αν είναι χαραγμένη η ανάμνηση της πόλης μέσα σου, θα την ομορφύνεις τόσο που θα βρεθείς σε έναν κόσμο με τα χρώματα του ουράνιου τόξου. Ας σε ακολουθεί η πόλη. Ζωγράφισέ την.

Θα συνεχίσεις το ταξίδι με τους συνοδοιπόρους κι όταν επιστρέψουμε στην  κανονικότητα;

Θα κριθεί από την επιθυμία των παιδιών. Αν δεν έχουν τη δυνατότητα να κάνουν μαθήματα διά ζώσης, θα το συνεχίσουμε. Όσους μπορώ, θα τους έχω κοντά. Υπάρχει πάντα το ίδιο πλέγμα. Αυτά που λέω τώρα τα έλεγα πάντα. Στο εξωτερικό όλοι οι μεγάλοι ηθοποιοί έχουν τους προσωπικούς τους coaches. Αλ Πατσίνο, Ρόμπερτ Ντε Νίρο, Μέρυλ Στρηπ.. Μόνο στην Ελλάδα έχουμε εγωισμό. Ο καθένας θεωρεί πως ξέρει τα πάντα. Όμως, χρειάζεται ένα μάτι αποστασιοποιημένο, να σου λέει τα λάθη σου. Συχνά παίζω κάτι στη Σοφία, ή στον Αλκιβιάδη και μου λένε ‘δε μ’αρέσει’. Ο Αγγελόπουλος έδειχνε τις ταινίες του στην καθαρίστριά του. Βελτιωνόταν, με την άποψη κάποιου άλλου. Όλοι οι μεγάλοι που συνάντησα είχαν ένα κοινό: δεν έμεναν προσκολλημένοι εγωιστικά στις απόψεις τους. Απαιτείται μεγάλη ευαισθησία για αυτό. Στα μοναστήρια, όσο πιο ‘σκληρός’ είναι ο γέροντας τόσο πιο γρήγορα σε απαλλάσσει από όσα σε κρατάνε δέσμιο. Δεν λέω να είσαι πάντα φοβερός ή να σου λείπει το χιούμορ. Απλά να ξέρεις πότε να το εκφράσεις. Ένας γέροντας καταλαβαίνει πράγματα που εσύ δεν παίρνεις χαμπάρι. Διαθέτει καθαρότητα, βλέπει τι χρειάζεται το πνευματικό σου σώμα για να σε πάει παραπάνω. Αυτήν  την καθαρότητα μπορεί να την έχει κι ένας απλός άνθρωπος που  αντιδρά αυθόρμητα, μέσα από την ψυχή του. Η ψυχή ξέρει τα μυστικά. Φτάνει να αποφύγεις το ‘εγώ’ σου. Ακόμα και οι εχθροί σου κάτι θα έχουν βρει αληθινό, έστω μια αιχμή. Μπορεί να τη γιγαντώνουν, να σε βρίζουν. Μην το πάρεις προσωπικά, εξέτασέ το. Μπορεί κάτι να μάθεις. Και οι εχθροί μπορεί να είναι χρήσιμοι. Οι δικοί μου υπήρξαν εξαιρετικά χρήσιμοι. Και τα λάθη μου, επίσης.

Είσαι πολύ παρεξηγημένος.

Το ξέρω. Ίσως οφείλεται στη διάθεσή μου για πρόκληση, στις επιλογές μου. Οι άνθρωποι εξοπλίζονται, όταν νιώθουν κίνδυνο. Λανθασμένα, κατά τη γνώμη μου. Είμαστε όλοι δάχτυλα ενός χεριού. Δεν χρειάζεται να ευχαριστιέται το ένα αν πονάει το άλλο. Αυτό συμβαίνει παντού, αλλά στην Ελλάδα είναι πιο δύσκολο να συμφιλιωθούν οι “πόλεις – κράτη”, συσπειρώνονται μόνον απέναντι στον κοινό εχθρό. Ο Λεωνίδας έμεινε στην ιστορία σαν έμπνευση για κάποιες ευαίσθητες ψυχές. Ο ίδιος και οι σύντροφοί του είχαν τον πιο ένδοξο θάνατο. Οι Πέρσες κέρδισαν αρχικά τη χώρα, για να την χάσουν μετά. Ήταν βάρβαροι, δεν θα κέρδιζαν ποτέ την ιδέα της χώρας. Ο Λεωνίδας έμεινε,  πιο ισχυρός από πολλά σύμβολα. Ο σταυρός, για κάποιους είναι το πιο όμορφο πράγμα, για άλλους υπήρξε σύμβολο σφαγής, και για μερικούς, η υπενθύμιση πως υπήρξε ο Χριστός και περπάτησε στη γη. Εκείνος ήταν όλο το κτίριο.

Κι εσύ;

Στον χώρο μου, υπήρξα πάρα πολύ ευλογημένος. Ξέρεις τι είναι να συναντηθείς μέσα σε δέκα χρόνια με Κουν, Βολανάκη, Ντασσέν, Μπέργκμαν, Κακογιάννη, Βούλγαρη, Αγγελόπουλο, Παναγιωτόπουλο, Μανουσάκη, Κοκκινόπουλο… Έχω το χαρτί που ο Μπέργκμαν έγραψε στην κόρη του και με χαρακτήρισε “βιολί Στραντιβάριους”. Εξαρτάται τον οργανοπαίκτη τι ήχους θα βγάλει. Με διάλεξε ο Καζάν για μια ταινία που δεν πρόλαβε να κάνει ποτέ. Λίγο πριν φύγει ο Κουν, μου μιλούσε  για το θέατρο, έλεγε πως είμαι “περίεργα αληθινός, περίεργα αυθόρμητος, περίεργα άμεσος”, με δίδασκε σχεδόν μέχρι την τελευταία του πνοή. Ο Θεός μου τα έδωσε όλα.

Αν έχω γεννηθεί για δυο – τρία πράγματα, αυτά είναι η προσευχή που έκανα πριν φύγει η μάνα μου, η γέννηση του παιδιού μου, η συνάντηση με μερικούς ανθρώπους. Τέτοιες ήταν ο Κουν, ο Ντασσέν, που είπε ότι η ερμηνεία μου ήταν η δεύτερη φορά που έκλαψε στο θέατρο. Να ξέρει ο Μπέργκμαν την ύπαρξή μου; Είναι τρελό. Οπότε, από τη μια πλευρά ήρθαν οι ευλογίες. Δεν πρέπει να έρθει και η κοπριά από την άλλη; Έτσι, για να υπάρχει ισορροπία. Βρέθηκα σε ξένο μέρος χωρίς λεφτά, πολέμησα μαζί με τον γιό μου στην ίδια γραμμή, παίρνοντας μαθήματα καρδιάς τα οποία δεν λαμβάνεις όταν όλα πηγαίνουν καλά. Πρέπει, εκτός από την ευτυχία, να δείχνεις και τις πληγές σου. Άρα, μήπως πρέπει να λέμε, ‘ευτυχώς που υπάρχουν και οι πληγές;”

Όπως;

Ο αποκλεισμός από τα θέατρα, να σε πουν ‘εμπορικό’, κριτικές που στάζουν δηλητήριο, από ανθρώπους που σου έλεγαν καλά λόγια. Μήπως όλα αυτά είναι απαραίτητο μέρος ενός σχεδίου, πιο πάνω από την ανθρώπινη αντίληψη; Όσοι βρίσκονται συνέχεια σε μια ευτυχία, δεν έμαθαν την καρδιά τους να πάλλεται σε όλους τους ήχους. Δεν πολέμησαν. Τα μεγάλα κεφάλια βγαίνουν μετά από παγκόσμιους πολέμους. Αν δεν υπήρχε ο πόλεμος, ο Μπέκετ δεν  θα έγραφε τα αριστουργήματά του. Ο Ντοστογιέφσκι έφτασε εννιά φορές κοντά στον θάνατο και μετά έγραψε τον ‘Ηλίθιο’. Επιλέγω να βλέπω τα προβλήματα και τις δυσκολίες σαν ευλογία. Δεν θέλω να συνεχιστούν, ούτε να τα προκαλέσω, είπαμε, ό μαγνήτης καλό είναι να προκαλεί τα θετικά. Το πως θα παρουσιαστούν, μη βιαστείς να το κρίνεις.  Στις μεγαλύτερες δυσκολίες είχα τον πιο ισχυρό βοηθό, τον Θεό. Προσευχήθηκα με όλη τη δύναμη της ψυχής μου. Χωρίς αυτές, δεν θα προσευχόμουν έτσι. Μάθαμε με τον γιό μου τόσα πράγματα , μετά από χρόνια κατάλαβα πόσο τυχεροί ήμασταν. Μείνε γαλήνιος, με όποιο  κοστούμι κι αν σου έρθει η δυσκολία.

Ένα σχόλιο για τις τελευταίες αποκαλύψεις.   

Διαπιστώνουμε πως δεν υπάρχει ισότητα. Οι γυναίκες πολεμούν ακόμη για τα δικαιώματά τους. Έρχονται στον κόσμο με τη σοφία της καρδιάς τους, έχουν πολλά να πουν κι αντιμετωπίζουν όλο αυτό… Θα ήθελαν οι θύτες να βρεθούν τα παιδιά τους σε τέτοια θέση;  Ασχέτως της νομικής τιμωρίας που μπορεί να τους επιβληθεί, οφείλουν μια συγγνώμη στα θύματα και στον εαυτό τους. Στον χώρο μας πρέπει να ποιούμε ήθος, όχι να “ξεσκίζουμε” κόσμο στο όνομα της Τέχνης. Θαυμάζω αυτές τις γυναίκες, που με τόσο πόνο μέσα τους, κατάφεραν όχι απλά να επιβιώσουν αλλά να πετύχουν σαν άνθρωποι και σαν καλλιτέχνες, παρά τις ‘αντιρρήσεις’ κάποιων. Αυτό είναι η μεγάλη τους νίκη.

Και κάτι τελευταίο, για τη “Φάρμα”

Επιθυμώ να έρθω σε επαφή με τη φύση, όσο κι αν θα μου λείψουν ο γιος μου και η Σοφία. Δεν ξέρω πόσα θα καταφέρω, είναι όμως μια ευκαιρία να προσπαθήσω  – μέσω του υγιούς ανταγωνισμού – να ανταπεξέλθω μαζί με τους  συμπαίκτες μου σε διάφορες δοκιμασίες.  Το ζητούμενο είναι να περάσουμε όμορφα, να χαρούμε κι εμείς και ο κόσμος που θα μας παρακολουθήσει.