Της Σοφίας Βαρβιτσιώτη
Η Θάλεια, η Μούσα της κωμωδίας, βρήκε τον καλύτερο θεράποντά της στο πρόσωπο του Αριστοφάνη, του ποιητή που μαζί με τους τρεις μεγάλους τραγικούς, Αισχύλο, Σοφοκλή και Ευριπίδη, συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυφαίους εκπροσώπους του αρχαίου δράματος.
Ο Αριστοφάνης (445-385 π.Χ.) γεννήθηκε στην Αθήνα, στο δήμο Κυδαθηναίων, στη σημερινή Πλάκα. Ο πατέρας του Φίλιππος ήταν πλούσιος αριστοκράτης. Η παιδική και εφηβική του ηλικία συμπίπτει με τα λαμπρά χρόνια της διακυβέρνησης του Περικλή, με την ακμή της δημοκρατίας και με την ανάδειξη της Αθήνας σε ηγέτιδα πόλη. Είναι επίσης η εποχή που οικοδομήθηκε ο Παρθενώνας, η εποχή της ακμής του δράματος και της άνθισης του σοφιστικού κινήματος.
Ο Αριστοφάνης ιδεολογικά ανήκε στην αριστοκρατική παράταξη. Ήταν συντηρητικός στις αντιλήψεις και πολύ επιφυλακτικός απέναντι στους νεωτερισμούς, αλλά ταυτόχρονα και λάτρης της δημοκρατίας. Εξάλλου, το δράμα ως ποιητικό είδος ήταν γνήσιο προϊόν της δημοκρατίας. Ειδικά η κωμωδία, που περιείχε έντονο το στοιχείο της πολιτικής σάτιρας και διακωμωδούσε πρόσωπα και καταστάσεις, δεν θα μπορούσε να γεννηθεί και να ανθίσει σε άλλο καθεστώς. Σε αυτό το σημείο θυμίζει την επιθεώρηση.
Στα χρόνια της νιότης και της ωριμότητάς του ο Αριστοφάνης έζησε τον Πελοποννησιακό πόλεμο και συνακόλουθα την ανατροπή των δεδομένων, την αμφισβήτηση των παραδοσιακών αξιών, τους τριγμούς που κλυδώνισαν τη δημοκρατία, καθώς και την τελική ήττα της Αθήνας από τη Σπάρτη. Γι’ αυτό στα έργα του εμφανίζεται ως νοσταλγός του παλαιού μεγαλείου, οπαδός των παραδόσεων, φίλος της ειρήνης και σφοδρός επικριτής των δημαγωγών διαδόχων του Περικλή και των φιλοπόλεμων Αθηναίων. Καυτηριάζει τα ελαττώματα των συμπολιτών του και διακωμωδεί τα κακώς κείμενα της κοινωνίας της εποχής του, στοχεύοντας με όπλο το χιούμορ να διδάξει και όχι απλώς να διασκεδάσει το κοινό του. Γι’ αυτό και οι κωμωδίες του έχουν παιδευτικό χαρακτήρα. Εκτός αυτού, αποτελούν και μια «ακτινογραφία» της αθηναϊκής κοινωνίας του 5ου αιώνα π.Χ.
Ο Αριστοφάνης έγραψε 40-46 κωμωδίες, από τις οποίες μας σώθηκαν ακέραιες 11:
1) Ἀχαρνῆς ή Ἀχαρνεῖς (425 π.Χ., 1ο βραβείο): Αντιπαράθεση ειρήνης-πολέμου. Κεντρικός ήρωας ο ειρηνόφιλος αγρότης Δικαιόπολις, ο οποίος συνάπτει ιδιωτική συμφωνία ειρήνης με τους εχθρούς της πόλης του, αλλά αντιδρούν οι συμπολίτες του Αχαρνείς, επειδή θέλουν να εκδικηθούν για τις συμφορές που υπέστησαν στον πόλεμο. Αντίπαλός του είναι ο φιλοπόλεμος στρατηγός Λάμαχος.
2) Ἱππῆς ή Ἱππεῖς (424 π.Χ., 1ο βραβείο): Σατιρίζει την ευπιστία και την ενδοτικότητα του αθηναϊκού λαού στις κολακείες των δημαγωγών και διακωμωδεί τον Κλέωνα (στρατηγό και δημαγωγό). Ο Χορός αποτελείται από Αθηναίους ευγενείς από την τάξη των ιππέων.
3) Νεφέλαι (423 π.Χ., 2ο βραβείο): Σατιρίζει την παιδεία που πρόσφεραν οι σοφιστές και διακωμωδεί τον Σωκράτη, τον οποίο παρουσιάζει να αεροβατεί. Οι δε μαθητές της σχολής του Σωκράτη, άξεστοι και μαμόθρεφτοι, ασχολούνται με ανούσια θέματα. Γίνεται αντιπαράθεση ανάμεσα στον Δίκαιο Λόγο (προσωποποίηση της παραδοσιακής αγωγής) και τον Άδικο Λόγο (προσωποποίηση της νέας αγωγής). Λέγεται πάντως ότι ο Σωκράτης γέλασε με την ψυχή του στη διάρκεια της παράστασης.
4) Σφῆκες (422 π.Χ., 2ο βραβείο): Διακωμωδεί τη δικομανία των Αθηναίων, τη λειτουργία των αθηναϊκών δικαστηρίων, την πολιτική διαφθορά και την επιζήμια πολιτική του Κλέωνα. Ο Χορός αποτελείται από ηλικιωμένους δικαστές της Ηλιαίας, ντυμένους σφήκες (το κεντρί τους συμβολίζει την καταδικαστική ψήφο).
5) Εἰρήνη (421 π.Χ., 2ο βραβείο): Διδάχτηκε λίγες μέρες πριν τη σύναψη της Νικίειου ειρήνης (στην οποία πρωτοστάτησε ο στρατηγός Νικίας) και παρουσιάζει τον Αθηναίο αμπελουργό Τρυγαίο να ανεβαίνει στους ουρανούς καβάλα σε ένα πελώριο σκαθάρι (παρωδία μιας σκηνής από τον Βελλεροφόντη του Ευριπίδη) για να απελευθερώσει την Ειρήνη, την οποία κρατά φυλακισμένη ο Πόλεμος.
6) Ὄρνιθες (414 π.Χ., 2ο βραβείο): Διακωμωδείται η επιπολαιότητα των Αθηναίων, η επεκτατική πολιτική της Αθήνας και η Σικελική εκστρατεία. Δύο φίλοι, αγανακτισμένοι με την πολιτική διαφθορά, ιδρύουν με τη βοήθεια του βασιλιά των πουλιών Έποπα (=τσαλαπετεινού) μια νέα πόλη, τη Νεφελοκοκκυγία, στον εναέριο χώρο μεταξύ θεών και ανθρώπων.
7) Λυσιστράτη (411 π.Χ., άγνωστο βραβείο): Η Λυσιστράτη καλεί τις γυναίκες της Αθήνας και της Σπάρτης να κηρύξουν ερωτική απεργία, για να λήξει ο πόλεμος. Στο τέλος υπογράφεται η ειρήνη και ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι. Από τα πιο διάσημα έργα του Αριστοφάνη.
8) Θεσμοφοριάζουσαι (411 π.Χ., άγνωστο βραβείο): Διακωμωδεί τον Ευριπίδη και την τέχνη του. Ο Μνησίλοχος, μεταμφιέζεται σε γυναίκα και εισέρχεται στη γιορτή των Θεσμοφορίων (απαγορευμένη για τους άνδρες) για να υπερασπιστεί το φίλο του τον Ευριπίδη, τον οποίο οι γυναίκες έχουν αποφασίσει να θανατώσουν, επειδή ήταν μισογύνης. Όμως η ταυτότητά του αποκαλύπτεται…
9) Βάτραχοι (405 π.Χ., 1ο βραβείο): Ο Αριστοφάνης, μέσα από μια φανταστική λεκτική αντιπαράθεση Αισχύλου-Ευριπίδη, με νικητή –φυσικά– τον Αισχύλο, εκφράζει τις θέσεις του για την τέχνη.
10) Ἐκκλησιάζουσαι (393-391 π.Χ., άγνωστο βραβείο): Οι γυναίκες, με αρχηγό την Πραξαγόρα, μεταμφιέζονται σε άνδρες, καταλαμβάνουν πραξικοπηματικά την εξουσία και επιβάλλουν σε όλα την κοινοκτημοσύνη (την είχε εισηγηθεί ο Πλάτων στην Πολιτεία). Το έργο κλείνει με το Χορό να εκφωνεί τη μεγαλύτερη λέξη του κόσμου, σύμφωνα με το βιβλίο Γκίνες (172 γράμματα, 78 συλλαβές)!
11) Πλοῦτος (388 π.Χ., άγνωστο βραβείο): Έχει θέμα του την άδικη κατανομή του πλούτου και παρουσιάζει την Πενία (προσωποποίηση της φτώχειας) ως κινητήρια δύναμη για την πρόοδο του ατόμου και της κοινωνίας.
Οι αριστοφανικοί ήρωες είναι λαϊκοί άνθρωποι, που βασανίζονται από τις έγνοιες της καθημερινότητας και αγαπούν τις απλές χαρές της ζωής. Φαγητό, πιοτό, γυναίκες, ύπαιθρος, ειρήνη, να οι απολαύσεις του απλού ανθρώπου που βρίσκουμε στα έργα του Αριστοφάνη. Ο Αριστοφάνης θαυμάστηκε σε όλες τις εποχές για την απίστευτη κωμική του φλέβα, την καυστική του σάτιρα, την ανεξάντλητη φαντασία του, τον επιδέξιο χειρισμό της γλώσσας και τη γλωσσοπλαστική του ικανότητα, τα ευφυή κωμικά ευρήματα και τον τρόπο με τον οποίο πάντρευε το (συχνά χοντροκομμένο) χιούμορ με υψηλές λυρικές εξάρσεις. Πάνω απ’ όλα θαυμάστηκε επειδή τα έργα του είναι σε όλες τις εποχές επίκαιρα και διαθέτουν αξεπέραστη φρεσκάδα.