Της Άννας Παχή
Μια διαφορετική ανάγνωση του «Άμλετ» παρουσιάζεται φέτος στο θέατρο «Από Μηχανής». Ο σκηνοθέτης της παράστασης, Ηλίας Αδάμ, μιλά στο iART για τον τραγικό ήρωα, τα ερωτήματα της νιότης αλλά και το ρόλο του θεάτρου.
Γιατί «Γκάμλετ»;
Πρόκειται για την εκφορά του ονόματος στα ρώσικα. Κάπου στη Ρωσία, ένας άνδρας μπήκε γυμνός σε ένα μπαρ και ζήτησε να τον σκοτώσουν. Υπάρχει μάλιστα σχετικό βίντεο που προβάλλεται στο τέλος της παράστασης. Το περιστατικό συνέβη πέρσι, το μυαλό μου όμως, για λόγους που δεν έχω καταλάβει ακόμη, το τοποθετεί στο 2009, τη χρονιά που ενηλικιώθηκα. Ασχολήθηκα πολύ με το κλασικό έργο και διαρκώς προέκυπταν ερεθίσματα από την πραγματικότητα. Μόλις έμαθα για το περιστατικό στη Ρωσία, αυτά τα δύο συνδέθηκαν. Θέλαμε να ανεβάσουμε τον Άμλετ εμβαθύνοντας στο κείμενο. Στην πορεία προέκυψε η ανάγκη να γίνει πιο προσωπική η ανάγνωση, μπήκαν και δικά μου κομμάτια. Προσωπικές παιδικές μνήμες, που μπορεί να επαληθεύουν κάτι μέσα στην ιστορία του Σαίξπηρ.
Είναι τραγική και πολύ άδικη ιστορία.
Και των δυο, νομίζω. Ο άνθρωπος στη Ρωσία φαίνεται στην αρχή να κάνει μια πράξη βίας ο ίδιος. Μπαίνει σε ένα μαγαζί και γίνεται επιθετικός, όχι σωματικά, αλλά ασκώντας μια βίαιη επέμβαση στη σφαίρα του άλλου. Νομίζω όμως πως το βασικό είναι η βία που έχει υποστεί, για να φτάσει εκεί που έφτασε. Κάτι πολύ σκληρό του συνέβη, η πραγματικότητα τον πλήγωσε πάρα πολύ. Έτσι όμως γίνεται πάντα. Αρκετοί άνθρωποι έχουν άμυνες, χτίζουν τείχη, βρίσκουν τρόπους να αντιμετωπίζουν αυτή τη σκληρότητα και ζουν στο δικό τους κόσμο. Κάποιοι διαθέτουν περισσότερη δύναμη εκ φύσεως, δεν καταρρέουν. Ο συγκεκριμένος δεν ήταν τόσο δυνατός, ούτε ήθελε να το «σκεπάσει» οπότε το εξέφρασε. Ήταν ουσιαστικά μια διαμαρτυρία: «Ο κόσμος είναι χάλια, κάντε κάτι για αυτό», ή «διώξτε με από τον κόσμο, σκοτώστε με». Αυτό νομίζω ότι δηλώνει με την πράξη του.
Θέλει πολύ θάρρος να το κάνεις αυτό.
Ναι. Βέβαια, θα έλεγε κανείς ότι θέλει πολύ θάρρος να αντέχεις την πραγματικότητα. Καμιά φορά όμως, αυτό δεν είναι επιλογή.
Τι να περιμένει αυτός που θα έρθει να δει την παράσταση;
Στη βασική ιστορία του «Άμλετ» εμφανίζονται σαν παρενθέσεις, σαν παραβάσεις, κάποιες άλλες αφηγήσεις, όπως η ιστορία της Ρωσίας. Θα δείτε μια προσωπική ανάγνωση του έργου κι όταν λέω προσωπική, εννοώ αυτή κάποιων πολύ νέων ανθρώπων, που τους απασχολούν συγκεκριμένα πράγματα, τη δεδομένη χρονική στιγμή.
Τι σας απασχολεί;
Κυρίως η ενηλικίωση. Τότε αντιλαμβάνεται κανείς πως η πραγματικότητα και ο κόσμος είναι πιο σκληρός από όσο πίστευε στην παιδική του ηλικία, που ήταν πιο προστατευμένος. Είναι σα να διαλύονται τα πάντα και πρέπει να βρει τη θέση του στον κόσμο από την αρχή. Ουσιαστικά, αυτό συμβαίνει και στον Άμλετ. Χάνει τον πατέρα του, η μητέρα του τον προδίδει με το θείο του, ο κόσμος της Δανίας τον απορρίπτει και παίρνει το μέρος του «καινούριου» βασιλιά, που είναι μάλιστα ο δολοφόνος του παλιού.. Βρίσκεται σε οριακό σημείο. Έχει μείνει μόνος, εγκαταλειμμένος. Προσπαθεί να βρει τη θέση του απέναντι στα πράγματα, στον κόσμο και κυρίως, να αποκαταστήσει τη δικαιοσύνη, να εκδικηθεί το θάνατο του πατέρα και την προδοσία της μητέρας.
Ο απογαλακτισμός γίνεται συνήθως βίαια. Πρέπει να αποφασίζεις για σένα, κάτι από μόνο του αρκετά βαρύ και ταυτόχρονα προσπαθείς να επαναφέρεις μια ισορροπία που έχει διαταραχθεί. Όλα αυτά για οποιονδήποτε άνθρωπο είναι δύσκολα, πόσω μάλλον για έναν καλοθρεμμένο πρίγκιπα, που κάνει μεν τον τρελό αλλά είναι πολύ εύκολο να έχει πραγματικά τρελαθεί και να μην το ξέρει.
Στην ανάγνωσή μας δε δέχομαι ότι είναι τρελός. Θεωρώ περισσότερο τρελούς εκείνους που είναι υποκριτές, ανήθικοι, σάπιοι. Ο Άμλετ διαγράφει μια πορεία που αντιλαμβάνομαι ως αλλαγή συμπεριφοράς. Γίνεται πιο παράδοξος, πιο «λοξός». Υιοθετεί έναν περίεργο γλωσσικό κώδικα, κυριολεκτεί περισσότερο στα πράγματα, προσπαθεί να είναι απόλυτα ειλικρινής, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους στο παλάτι και έτσι, τους τρομάζει. Αν υποθέσουμε ότι οι άλλοι είναι υποκριτές και σοβαροφανείς, όπως στο μυαλό μου είναι οι «μεγάλοι», φοβούνται κάποιον που μιλά απόλυτα αληθινά, βλέπει διαφορετικά, θέλει να αποκαταστήσει τη δικαιοσύνη και να φτιάξει τον κόσμο. Θυμάμαι το «σπήλαιο» του Πλάτωνα. Οι άνθρωποι στο σπήλαιο έβλεπαν τις σκιές και τις θεωρούσαν πραγματικότητα. Όταν έβγαινε κάποιος από αυτό, έβλεπε πως η πραγματικότητα ήταν τελείως διαφορετική και γυρνούσε να τους το πει, αλλά εκείνοι τον θεωρούσαν τρελό. Επομένως τρελός μπορεί να είναι κάποιος που βλέπει κάτι αληθινό, προσπαθεί να το πει στους άλλους αλλά απλά, δεν τον καταλαβαίνουν.
Έτσι κι αλλιώς είμαστε περιχαρακωμένοι σε αυτά που νομίζουμε ότι ξέρουμε. Ότι πάει να ταράξει την «τάξη» το υπονομεύουμε ή το απορρίπτουμε.
Μαθαίνουμε να έχουμε μια κλειστή οπτική των πραγμάτων. Να υιοθετούμε απόψεις, να μη ρωτάμε. Είναι πιο εύκολο. Δεν το κάνουν όλοι αλλά συμβαίνει.
Όταν είσαι νέος έχεις ρομαντική άποψη για τα πράγματα κι έτσι πρέπει. Όμως η καθημερινότητα, είναι ίσως το μεγαλύτερο τέρας που υπάρχει. Θέλει πολύ σθένος για να την αντιπαλέψεις.
Σίγουρα είναι εύκολο να αφεθείς στη ρουτίνα. Απλά νομίζω πως αν σου συμβεί κάτι τόσο ακραίο, όπως αυτό που συνέβη στον Άμλετ, φτάνεις σε ένα σημείο που ή θα αυτοκτονήσεις, γιατί ο Άμλετ το σκέφτεται κι αυτό, ή θα πεις «αλλάζω τα πράγματα και κάνω κάτι διαφορετικό».
Μου θυμίζει την ιστορία των Ατρειδών.
Υπάρχει πολύ έντονο αυτό το στοιχείο αλλά στην ιστορία του Ορέστη τα πράγματα είναι ξεκάθαρα. Στον Άμλετ βρίσκονται όλα μέσα στο κεφάλι του. Διαθέτει κάτι από Οιδίποδα παράλληλα, πληγώνεται υπερβολικά πολύ από την προδοσία της μητέρας του, θεωρεί πως διαπράττει αιμομιξία με κάποιον άλλον. Νομίζω πως ένα μεγάλο κομμάτι της θλίψης του προέρχεται και από αυτό. Αισθάνθηκε πως η μητέρα του τον εγκατέλειψε, σε ασυνείδητο επίπεδο βέβαια, φαίνεται και στο έργο. Ταυτόχρονα νιώθει στους ώμους του το τεράστιο βάρος της αποκατάστασης της δικαιοσύνης. Νομίζω πως τα καταφέρνει τελικά. Παρόλα αυτά, δε χρειάζεται να καταλαβαίνουμε τα πάντα. Πιστεύω ότι σε οποιοδήποτε έργο τέχνης, καλό είναι να αφηνόμαστε και να συνδεόμαστε μαζί του πιο «πυρηνικά» όχι να προσπαθούμε να το καταλάβουμε ακριβώς. Ειδικά στον «Αμλετ», όσο προσπαθεί κανείς να απαντήσει στα ερωτήματα που τίθενται, τόσο μπερδεύεται. Έχει αναλυθεί από πολλούς, αλλά όλες οι αναλύσεις καταρρέουν όταν διαβάζεις το κείμενο. Σκέφτομαι συχνά πως μόνο στο θέατρο και τον κινηματογράφο έχουμε τόση πολλή ανάγκη να κατανοήσουμε τα πάντα. Στα εικαστικά και τη μουσική αφηνόμαστε περισσότερο. Δεν καταλαβαίνω γιατί και δε μπορώ να το εξηγήσω.
Το έχεις τοποθετήσει στην εποχή του Σαίξπηρ;
Προσπάθησα να βρω τις δικές μου συνδέσεις με τον ήρωα, ανεξαρτήτως χρόνου. Με ενδιαφέρει το πώς ένας άνθρωπος διαλύεται και τι κάνει για αυτό. Δεν έχει σημασία πότε, το θέμα είναι έτσι κι αλλιώς διαχρονικό. Η απορία μου είναι, αν δεν κάνεις κάτι, τότε τι κάνεις; Προσπαθείς να μην το βλέπεις ή πηδάς από το μπαλκόνι;
Συμμετέχεις και ως ηθοποιός. Πως το διαχειρίζεσαι;
Σαν ομάδα, δεν μας ενδιαφέρει να υπηρετεί ο καθένας ένα μόνον ρόλο. Όλοι αφηγούμαστε και παίζουμε από την οπτική του Άμλετ. Είμαστε νέοι, όλοι πενθούμε για κάτι που χάσαμε και προσπαθούμε να ανακαλύψουμε την ταυτότητά μας στη νέα πραγματικότητα. Δεν υπάρχει ο διαχωρισμός ηθοποιού – σκηνοθέτη, προσπαθούμε μαζί να πούμε μια ιστορία. Είναι σημαντικό για μένα να την πω. Η σκηνοθεσία είναι βασικό κομμάτι, αλλά επιθυμώ να το επικοινωνώ και πιο άμεσα. Οι ρόλοι μας δεν είναι απόλυτα διαχωρισμένοι. Είναι σα να είμαστε σε ένα σπίτι, έχουμε φωνάξει κι άλλους και αφηγούμαστε παίζοντας. Το νήμα της αφήγησης το πιάνουν περισσότεροι από ένας και στην πορεία συνδέονται με τους άλλους ρόλους. Γνωριστήκαμε με διαφορετικούς τρόπους, με άλλους είχα ξανασυνεργαστεί, με άλλους όχι. Νομίζω ότι υπήρξε κάτι διαισθητικά σωστό που μας έφερε κοντά αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή.
Σε ενδιαφέρει περισσότερο η σκηνοθεσία ή η ηθοποιία;
Με ενδιαφέρει να μπορώ να εκφράζω ιστορίες που με απασχολούν. Πιστεύω πως αν ο καθένας είναι ειλικρινής με αυτό που τον απασχολεί και προσπαθεί επί σκηνής να πει κάτι απόλυτα προσωπικό, τότε είναι καλός. Σε κάθε παράσταση που βλέπω ή συμμετέχω, θέλω να βλέπω κάτι αληθινό. Άλλωστε, το θέατρο είναι το μέσο, δεν έχει σημασία από ποια θέση το κάνεις. Δε διαχωρίζω το σκηνοθέτη, τον ηθοποιό, το σκηνογράφο. Όλοι έχουν κοινή πρόθεση, όλοι είναι ένα. Πρέπει να είμαστε ειλικρινείς. Υπάρχει μια γενική ερώτηση, ποιος είναι ο ρόλος του θεάτρου; Η απάντηση για μένα είναι, να βλέπουμε πράγματα που θα «μετακινήσουν» κάτι μέσα μας, θα καταλάβουμε, θα τρομάξουμε, θα χαρούμε. Ειδικά στον «Άμλετ», ο καθένας μπορεί να δει κομμάτια του εαυτού του.
Πληροφορίες για την παράσταση εδώ
Είναι η πρώτη σου σκηνοθετική δουλειά;
Έχω ανεβάσει επίσης μια γαλλική νουβέλα του Έρικ Σμιτ, το «Αγαπητέ Θεέ». Ήρωας της είναι ένα παιδί με καρκίνο και γράφει γράμματα στο Θεό. Το ανέβασα για ένα μικρό κύκλο ανθρώπων, δεν ήμουν έτοιμος να το «ανοίξω». Ίσως ούτε τώρα είμαι έτοιμος. Σπούδασα υποκριτική στη Σχολή του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν, όχι σκηνοθεσία, αλλά θέλω να ασχοληθώ με αυτήν. Φέτος θα εργαστώ στο Βερολίνο ως βοηθός του σκηνοθέτη Βαλκ Ρίχτερ σε μια παραγωγή του θεάτρου Γκόρκι, και πιστεύω πως θα είναι μια καλή εκπαίδευση για μένα. Η παράσταση λέγεται «Φερεντέρ», που σημαίνει προδότης στα γερμανικά.