Της Σοφίας Βαρβιτσιώτη
Ο Ίων Δραγούμης υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες πολιτικές και πνευματικές φυσιογνωμίες των δύο πρώτων δεκαετιών του εικοστού αιώνα. Βαθιά φιλοσοφημένος, ιδεολόγος, ανθρωπιστής και απόλυτα προσηλωμένος στα εθνικά ιδεώδη. Το όνομά του συνδέθηκε με το Μακεδονικό Αγώνα, αφού ήταν κουνιάδος και υποστηρικτής του δοξασμένου Μακεδονομάχου Παύλου Μελά, αλλά και με την αντιβενιζελική παράταξη, πράγμα που πλήρωσε με την ίδια του τη ζωή.
Υπάρχει όμως και μια άλλη πτυχή της ιστορίας του, πολύ ανθρώπινη και συναρπαστική. Ο Ίων πέρα από τα προσόντα που είχε ως πολιτικός και διανοούμενος, ήταν ένας άντρας ωραίος και εξαιρετικά γοητευτικός. Αυτό δεν άφηνε ασυγκίνητο το γυναικείο πληθυσμό, το αντίθετο μάλιστα. Δύο όμως ήταν οι γυναίκες που τον σημάδεψαν. Η μία ήταν η συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα, η οποία ως γνωστόν έγραψε πολλά αγαπημένα παιδικά βιβλία και η άλλη ήταν η ηθοποιός Μαρίκα Κοτοπούλη, η οποία άφησε το στίγμα της στο θέατρο.
Το 1905 ο Ίων, όντας υποπρόξενος της Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια, γνώρισε σε μία δεξίωση την Πηνελόπη Δέλτα. Εκείνος εικοσιεπτά ετών. Εκείνη τέσσερα χρόνια μεγαλύτερή του, παντρεμένη με τον πλούσιο Στέφανο Δέλτα (τον οποίο είχαν επιλέξει οι γονείς της, όπως συνηθιζόταν τότε) και μητέρα τριών κοριτσιών. Η έλξη ανάμεσά τους ήταν αμοιβαία και ο έρωτάς τους γεννήθηκε φλογερός και παθιασμένος, όπως στα μυθιστορήματα. Στο πρόσωπο του Ίωνα, η Πηνελόπη γνώρισε τον έρωτα όπως ποτέ μέχρι τότε η αυστηρά περιχαρακωμένη ζωή της δεν της είχε επιτρέψει να τον βιώσει, αφού ήταν μεγαλωμένη σε μια αριστοκρατική οικογένεια (ήταν κόρη του εθνικού ευεργέτη Εμμανουήλ Μπενάκη) με αυστηρές αρχές περί ηθικής. Όμως ο έρωτας αυτός παρέμεινε ουσιαστικά ανολοκλήρωτος και καταπιεσμένος, διότι η Πηνελόπη δεν μπορούσε να χωρίσει (το διαζύγιο τότε ήταν κάτι εξαιρετικά σπάνιο και προκαλούσε κατακραυγή). Ήταν τέτοιο το πάθος της για τον Ίωνα, που βρήκε το θάρρος και το ομολόγησε στον σύζυγό της, ζητώντας του διαζύγιο, αλλά εκείνος της το αρνήθηκε. Ο δε πατέρας της, όταν το έμαθε, της έθεσε το δίλημμα: ή τον Ίωνα ή τα παιδιά της. Η ερωτευμένη γυναίκα υποχώρησε μπροστά στην αφοσιωμένη μητέρα…
Η αγάπη της Πηνελόπης για τον Ίωνα φαίνεται ανάγλυφη στο ακόλουθο γράμμα (27 Ιουλίου 1906): «Ξέρω μόνο πως σ’ αγαπώ, τ’ ακούς, Ίων; σ’ αγαπώ άγρια και θέλω την αγκαλιά σου και το στόμα σου που φιλεί φρικτά, σε θέλω όλον, όλον, δικό μου για πάντα, και πονώ αλύπητα και ανυπόφορα, και μ’ έρχεται να φύγω απόψε, πριν από το γράμμα μου, να μη σου μιλήσω πια, να μη σου γράψω «σ’ αγαπώ», μόνο να έλθω εκεί, να ορμήσω στο σπίτι σου, να χυθώ στο λαιμό σου, και χωρίς λέξη, να πνίξω την αναπνοή σου, φιλώντας σε στο στόμα, ώσπου να κλείσεις τα μάτια σου και να πέσει το κεφάλι σου στον ώμο μου, χλωμό και αποκαμωμένο, μισοπεθαμένο από συγκίνηση και πόνο και χαρά που σκοτώνει. Το ξέρω πως είμαι τρελή μα η αγάπη κάποιον τρελαίνει».
Η Πηνελόπη Δέλτα ποτέ στη ζωή της δεν κατάφερε να ξεπεράσει αυτόν τον έρωτα. Όταν το 1908 ο Ίων έκανε δεσμό με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, εκείνη ντύθηκε στα μαύρα και δεν τα έβγαλε ποτέ, μέχρι που αυτοκτόνησε το 1941, με την εισβολή των Γερμανών στην Αθήνα. Όπως φαίνεται από τα γραπτά της, πίστευε (ή ήθελε να πιστεύει) ότι γνώριζε τον Ίωνα όπως δεν τον γνώριζε κανείς άλλος και ότι τον αγαπούσε όπως δεν τον αγάπησε καμιά άλλη. Την αντίζηλό της την περιφρονούσε και τη μισούσε. Θεωρούσε την Κοτοπούλη κατώτερη κοινωνικά, πρόστυχη, ραδιούργα και εκμεταλλεύτρια.
Ο έρωτας του Ίωνα με τη Μαρίκα ήταν πέρα από συμβάσεις και κανόνες. Την είχε πρωτοδεί το 1905 παρέα με τον Κωνσταντίνο Καβάφη σε παράσταση στην Αλεξάνδρεια, όταν εκείνη, σε ηλικία δεκαοκτώ ετών υποδυόταν την Ηλέκτρα στην «Ορέστεια» του Αισχύλου. Ήταν μικροκαμωμένη και όχι ιδιαίτερα όμορφη, αλλά πάνω στο σανίδι κυριολεκτικά μεταμορφωνόταν σε μια επιβλητική και καθηλωτική παρουσία. Επρόκειτο επίσης για μια γυναίκα χειραφετημένη και αντισυμβατική. Ωστόσο, η γνωριμία τους και ο έρωτάς τους, σφοδρός, παθιασμένος και γήινος, ξεκίνησε στην Κωνσταντινούπολη τρία χρόνια αργότερα. Ο ίδιος έγραφε: «Στην αρχή φανταζόμουν αλλιώτικο τον έρωτά μου για την γυναίκα αυτήν. Πιο ομαλό, πιο ήσυχο, ίσως πιο κοινό. Μα, είναι τραγικός.» Λένε ότι εκείνη την εποχή η Μαρίκα ήταν αρραβωνιασμένη με άλλον και ότι στα δώδεκα χρόνια που κράτησε η σχέση τους κοιμόταν και με άλλους άντρες, χωρίς να νοιάζεται διόλου για τη γνώμη του κόσμου. Παρ’ όλα αυτά, ζήλευε αφάνταστα τον Ίωνα και του έκανε απίστευτες σκηνές ζηλοτυπίας. Εκείνος δεν άντεχε να τη χάσει και πάντοτε επέστρεφε κοντά της, πνίγοντας τον εγωισμό του. Ακόμα και όταν ήταν εξόριστος, δεν χώρισαν ποτέ. Εντούτοις, δεν παντρεύτηκαν ούτε απέκτησαν παιδιά.
Ο τραγικός επίλογος για τον Ίωνα Δραγούμη γράφτηκε στις 31 Ιουλίου 1920. Μία ημέρα πριν, είχε γίνει στο Παρίσι δολοφονική απόπειρα εναντίον του Ελευθέριου Βενιζέλου. Σε αντίποινα, τρεις φανατικοί βενιζελικοί άντρες (μεταξύ των οποίων φέρεται ότι ήταν και ο Εμμανουήλ Μπενάκης, αλλά αθωώθηκε) του έστησαν ενέδρα και τον σκότωσαν στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, στη συμβολή με την οδό Παπαδιαμαντοπούλου. Η Μαρίκα Κοτοπούλη, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Δημήτρη Μυράτ, μόλις έμαθε την τραγική είδηση, έπεσε κάτω και έγδερνε με τα νύχια της το πάτωμα και φώναζε σπαρακτικά: «Ίων! Ίων Ίων!» Οι κραυγές της ακούστηκαν έξω στο δρόμο…
Χιλιοειπωμένο, αλλά πραγματικά τις ωραιότερες ιστορίες αγάπης τις γράφει η ίδια η ζωή…