Της Σοφίας Βαρβιτσιώτη
Στις 8 Μαρτίου γιορτάζουμε την ημέρα της Γυναίκας, τιμώντας τις εργάτριες που ξεσηκώθηκαν στη Νέα Υόρκη εκείνη την ημέρα του 1857 διεκδικώντας καλύτερες συνθήκες εργασίας και ίσα δικαιώματα με τους άνδρες συναδέλφους τους. Η κινητοποίηση αυτή πνίγηκε στο αίμα. Συμπτωματικά, στις 8 Μαρτίου του 415 ή 416 μ. Χ. μια λαμπρή γυναικεία μορφή της Αλεξάνδρειας βρήκε φρικτό θάνατο από τον όχλο, μόνο και μόνο επειδή ήταν γυναίκα και επιστήμων. Αυτή ήταν η Υπατία.
Η Υπατία γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 370 και είχε πατέρα τον μαθηματικό και αστρονόμο Θέωνα τον Αλεξανδρέα. Η εφηβική και η νεανική της ηλικία συμπίπτουν με τα χρόνια της βασιλείας του Θεοδόσιου Α΄ του Μεγάλου (379-395), ο οποίος καθιέρωσε τον Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και κήρυξε παράνομες όλες τις αρχαίες θρησκείες (π.χ. το Δωδεκάθεο), απαγορεύοντας τη λειτουργία των ειδωλολατρικών ναών και τις θυσίες στους θεούς και διατάζοντας το κλείσιμο ή ακόμα και την κατεδάφιση πολλών αρχαίων ναών. Όσοι εξακολουθούσαν να πιστεύουν στις αρχαίες θρησκείες, αντιμετώπιζαν σοβαρές κυρώσεις. Πεθαίνοντας ο Θεοδόσιος διαίρεσε την αυτοκρατορία σε Δυτική και Ανατολική και άφησε διαδόχους τους δύο γιους του, τον Ονόριο στη Δυτική και τον Αρκάδιο στην Ανατολική (αυτήν που γνωρίζουμε ως Βυζαντινή).
Ο Θέων φρόντισε να παράσχει στην κόρη του εξαιρετικά επιμελημένη μόρφωση. Έτσι, η Υπατία ταξίδεψε στην Ιταλία και την Αθήνα, όπου σπούδασε στη νεοπλατωνική σχολή του Πλούταρχου του Νεότερου και της κόρης του Ασκληπιγένειας, ενώ είχε επίσης δασκάλους της τον Ιεροκλή και τον Πρόκλο. Αυτό δείχνει ότι, για τους Αλεξανδρινούς τουλάχιστον, η παιδεία δεν ήταν απαγορευμένη για τις γυναίκες. Εξάλλου, η Αλεξάνδρεια ήταν πόλη πλούσια, με σπουδαία πολιτιστική ανάπτυξη, υψηλό πνευματικό επίπεδο και κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα. Μόνο που εκείνη την εποχή ο Χριστιανοί κάτοικοί της βρισκόταν σε διαμάχη με τους Εβραίους και τους «εθνικούς», όπως αποκαλούνταν μειωτικά όσοι εξακολουθούσαν να πιστεύουν στις αρχαίες θρησκείες.
Επιστρέφοντας στην Αλεξάνδρεια, η Υπατία ανέλαβε τη σχολή των Πλατωνιστών, η οποία ακολουθούσε τη διδασκαλία του φημισμένου νεοπλατωνιστή φιλοσόφου Πλωτίνου (204-270 μ.Χ.). Ο Νεοπλατωνισμός ως φιλοσοφικό ρεύμα ήταν μετεξέλιξη της φιλοσοφίας του Πλάτωνα. Ο Πλωτίνος υποστήριξε ότι μέσω του διαλογισμού και της ενδοσκόπησης μπορεί ο μυημένος στη φιλοσοφία του να εισέλθει στον αιώνιο κόσμο των ιδεών. Η διδασκαλία του συνδύαζε την αρχαία ελληνική φιλοσοφία με τον μυστηριακό χαρακτήρα των ανατολικών θρησκειών και θεωρήθηκε το αντίπαλον δέος του Χριστιανισμού, αν και στην πραγματικότητα οι ιδέες του δεν ήταν εντελώς αντίθετες με τον Χριστιανισμό, ενώ και το πρότυπο της αγνότητας και της εγκράτειας που πρόβαλε έμοιαζε με το χριστιανικό πρότυπο ζωής. Θεμελιώδης αρχή του νεοπλατωνισμού σχετικά με την ουσία των πραγμάτων είναι το «Εν» (το Μοναδικό), που τοποθετείται υπεράνω ύπαρξης και ονομάζεται «υπερούσιον». (Τον όρο αυτό δανείστηκε και ο Χριστιανισμός, αποκαλώντας τον Θεό «Υπερούσιον».)
Η Υπατία λοιπόν ήταν η πρώτη γυναίκα που δίδαξε δημοσίως Φιλοσοφία και Μαθηματικά (επειδή στην αρχαιότητα όλοι οι φιλόσοφοι ήταν και μαθηματικοί), συγκεντρώνοντας στη Σχολή της την αφρόκρεμα της επιστήμης και της διανόησης και γόνους των καλύτερων οικογενειών της Αλεξάνδρειας. Έρχονταν να παρακολουθήσουν τη διδασκαλία της μαθητές από τα πέρατα της αυτοκρατορίας. Μεταξύ των μαθητών της, με τους οποίους ανέπτυξε και φιλικές σχέσεις, ήταν ο Έπαρχος της Αλεξάνδρειας, Ορέστης, και ο Επίσκοπος Συνέσιος ο Κυρηναίος. Ειδικά ο Ορέστης την συμβουλευόταν για πολιτικά ζητήματα. Σύμφωνα με το λεξικό του Σούδα ή Σουίδα, η Υπατία έγραψε σχόλια στην Αριθμητική του Διόφαντου του Αλεξανδρέως (εργάστηκε σε αλγεβρικές εξισώσεις), στα Κωνικά του Απολλώνιου (ανέλυσε τις κωνικές τομές), και στον αστρονομικό κανόνα του Πτολεμαίου (Αλμαγέστη). Έγραψε και ένα σύγγραμμα με τίτλο «Ο Αστρονομικός Κανών». Δυστυχώς κανένα από τα έργα της δεν σώθηκε. Ό,τι γνωρίζουμε για αυτά, είναι από άλλες πηγές, όπως είναι τα κείμενα του Σωκράτη του Σχολαστικού και οι επιστολές του Συνέσιου. Από αυτές μαθαίνουμε επίσης ότι η Υπατία ήξερε να κατασκευάζει όργανα όπως ο αστρολάβος και το υδρόμετρο.
Η Υπατία δεν υπήρξε φημισμένη μόνο για την επιστημονική της κατάρτιση και τη δύναμη του πνεύματός της, αλλά και για την ομορφιά της, την ισχυρή προσωπικότητά της, την αγνότητα του βίου της και την σεμνότητα που τη χαρακτήριζε.
Παρ’ όλα αυτά, μια μερίδα φανατικών Χριστιανών, που ταύτιζε γενικά την επιστήμη με την ειδωλολατρία και δεν συμπαθούσε τους εκπροσώπους της (ο Χριστός βέβαια ποτέ δεν μίλησε εναντίον της επιστήμης) δεν έβλεπε με καλό μάτι μια γυναίκα διανοούμενη και επιστημονικά καταρτισμένη. Επειδή η ίδια διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τον έπαρχο Ορέστη, ο οποίος όμως είχε έντονες διαφωνίες με τον Αρχιεπίσκοπο της Αλεξάνδρειας Κύριλλο, την κατηγόρησαν ότι στρέφει τον Ορέστη εναντίον τους, αν και κάτι τέτοιο ποτέ δεν αποδείχτηκε. Στις 8 Μαρτίου του 415 ή 416 μια ομάδα φανατισμένων Χριστιανών, οπαδών του Κυρίλλου, της επιτέθηκε, την έσυρε διά της βίας σε μια εκκλησία (!) και εκεί τη γύμνωσαν, τη λιθοβόλησαν και την έγδαραν ζωντανή με κοφτερά κομμάτια από αγγεία. Έπειτα διαμέλησαν το άψυχο σώμα της και το έκαψαν. Πράγματα πολιτισμένα και προπαντώς θεάρεστα.
Πολλοί θεώρησαν τον Κύριλλο υπεύθυνο για τη δολοφονία της Υπατίας, αν και δεν αποδείχτηκε ποτέ η άμεση ή έμμεση ανάμειξή του στο γεγονός, μάλιστα υπάρχει και η εκδοχή ότι εκείνες τις μέρες απουσίαζε από την πόλη. Αντιθέτως, ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι η ίδια η Υπατία είχε εκφράσει την επιθυμία να γίνει Χριστιανή.
Όπως και να έχει, η Υπατία υπήρξε πραγματική πρωτεργάτρια της γυναικείας χειραφέτησης και αθώο θύμα του τυφλού φανατισμού, της μισαλλοδοξίας και της προκατάληψης. Αλλά την αδικούν και τα σχολικά βιβλία, που είναι ζήτημα αν της αφιερώνουν λίγες αράδες…